Architektura i zwierzęta

Książka „Architektura i zwierzęta” podejmuje i referuje rozmowę o współzależności kreowania przestrzeni przez człowieka, w której architektura może być definiowana jako „coś, czego wcześniej nie było”, z „istniejącym od zawsze” światem przyrody.

Joanna Gellner i Mateusz Boczar opowiadają w znakomity sposób o relacji zwierząt z architekturą i urbanistyką, tworząc pionierską pracę popularnonaukową. W przystępnej i różnorodnie ilustrowanej formie z jednej strony ukazują swoisty „dług”, jaki ludzie zaciągnęli u zwierząt, budując przestrzeń materialną wokół siebie, czerpiąc doświadczenia na przykład z praktyki organizacji i budowy zwierzęcych siedzib, z drugiej – co dziś zdaje się znacznie bardziej istotne – opisują z wielu perspektyw, jak bardzo nadużyliśmy zaufania natury, i przedstawiają naglącą potrzebę tworzenia rozwiązań architektonicznych oraz urbanistycznych pozwalających zwierzętom funkcjonować w „betonowym świecie człowieka”.

„W tej książce przeplatają się rozmaite wątki łączące zwierzęta i architekturę. Obok fascynującej opowieści o zwierzętach-architektach znajdziemy tu historię budynków projektowanych specjalnie dla zwierząt – zarówno tych «dla chleba» (hodowlanych), jak i «dla igrzysk». Najważniejsza jest jednak opowieść o dzisiejszej sytuacji zwierząt w wielkich miastach i ich przystosowywaniu się do nowych warunków, a także o działaniach człowieka próbującego otworzyć przestrzeń miejską na ich potrzeby. I choć książka znakomicie wpisuje się w tok badań posthumanistycznych, to napisana została tak przystępnie, że wciągnie w lekturę również czytelników nieobeznanych z tajnikami współczesnych trendów i teorii badawczych”
Małgorzata Omilanowska

„Architektura jest najważniejsza” to seria poświęcona najróżniejszym zagadnieniom związanym z architekturą. W poprzednich tomach rozważano pytania dotyczące współczesnego krajobrazu, chaosu urbanistycznego, degeneracji krajobrazu, kondycji zawodu architekta, jego roli kulturotwórczej i społecznej, ekologii w projektowaniu, ciągłości i jakości uprawiania profesji architektonicznej oraz jej przyszłości. Zwracano też uwagę na rolę kobiet w tworzeniu polskiej kultury architektonicznej i urbanistycznej. Jeden z tomów w całości poświęcony jest drzewom i ich roli w kontekście działalności architektonicznej i urbanistycznej. Teraz nadeszła pora na zwierzęta.

Seria jest dedykowana pamięci zmarłego w 2012 roku prof. Tomasza Mańkowskiego, architekta.

Kiedy milion czy więcej lat temu rozpoczynaliśmy długą drogę, która zawiodła nas do współczesnej cywilizacji, oddziaływanie na nas tych dziś „odłączonych braci” miało wpływ decydujący na nasze uczłowieczenie i ucywilizowanie. Stając się naszymi niewolnikami, zatrzymały nas, koczujących włóczęgów, na jednym miejscu. Skłoniły do osiedlenia się i wzniesienia domu, żywiły nas i odziewały – najpierw jako ofiary naszych łowów, potem jako sprzymierzeńcy i domownicy. Tak się zaczęła największa z sag, prawdziwa epopeja – wspólna historia zwierząt i ludzi. (…) Kolejne rozdziały tej historii obejmują wszystkie niemal dziedziny kultury.
Nie ma prawie takiej dziedziny działalności człowieka, w której zwierzę nie brałoby w jakiś sposób udziału. Zwierzęta były i są obiektem wierzeń i przesądów, rozrywką i zabawą, widowiskiem, towarzyszami broni, przedmiotem polowań, nauki i sztuki, bohaterami literatury, źródłem wynalazczości, naszymi domownikami, sojusznikami, wrogami, przyjaciółmi – wszystkim.
Nie byliśmy tutaj pierwsi. Zwierzęta opanowały wodę, ląd i powietrze na długo przed pojawieniem się ludzi na Ziemi i wciąż gospodarują przestrzenią, w której żyją. W rozbudowanym królestwie zwierząt jeden z gatunków, człowiek, wyemancypował się, podporządkował sobie inne i zbudował własny, autonomiczny świat. Po dziś dzień ludzie trwają w poczuciu, że doskonale poradzili sobie z realizacją biblijnego nakazu „czyńcie sobie ziemię poddaną”. Ale natura coraz częściej udowadnia, że prawda jest zupełnie inna, i niczym karcąca matka grozi rodzajowi ludzkiemu palcem. Wspólna historia ludzi i zwierząt to wielowątkowa opowieść dziejąca się nieustannie od wielu tysięcy lat. Opowieść przepełniona emocjami, zawiera się w niej bowiem wszystko: przyjaźń, akceptacja, wierność, wsparcie, wrażliwość i empatia, ale też bunt, podporządkowanie, walka, dyskryminacja, a nawet eksterminacja.
Nie sposób zaprzeczyć, że istnieje pewien rodzaj ponadgatunkowej, niemal metafizycznej więzi, która sprawia, że historie ludzi i zwierząt są ściśle powiązane i splecione. Być może warunkuje to przynależność do wspólnego królestwa. Nie ulega też wątpliwości, że o ile człowiekowi trudno byłoby istnieć bez zwierzęcych pobratymców, o tyle natura bez ludzi ma się doskonale. Świat ludzki jest wbudowany w świat zwierzęcy i choć ludzie włożyli dużo wysiłku w to, by go zbudować i zaprowadzić na szczyt cywilizacyjnego rozwoju, to cykl życia ludzkiego dzieje się przecież w świecie stworzonym przez zwierzęcych inżynierów. Oba te światy funkcjonują niejako równolegle, z tą różnicą, że podczas gdy człowiek dzięki potędze umysłu doprowadza do powstania kolejnych epokowych wynalazków, zwiększając swój komfort życia, zwierzęcy budowniczowie w sposób zupełnie naturalny i organiczny doskonalą się na drodze ewolucji i tworzą niepowtarzalne konstrukcje, które zaskakują złożonością czy zastosowanymi rozwiązaniami. Zwierzęta stają się specjalistami najwyższej klasy, obdarzonymi dodatkowo niepowtarzalnym instynktem i naturalną intuicją. To dzięki nim nasi bracia mniejsi są w stanie dokonywać niezwykłych rzeczy, wyczuwają zagrożenie i potrafią czytać znaki, a także budować perfekcyjne schronienia. W ofercie zwierzęcych inżynierów znajdziemy szeroki wachlarz tematów: architekturę miejsc zamieszkania (ptaki, gryzonie, ssaki), planowanie przestrzenne osad (legowiska naczelnych), wytyczanie szlaków lądowych, morskich i powietrznych (migracyjne gatunki ssaków, ryb i ptaków), zarządzanie drzewostanem (wycinka zadrzewień przez słonie), gospodarkę wodną (żeremia bobrów), architekturę osiedli podwodnych (rafy koralowców) i podziemnych (mrówki, gryzonie ryjące).
Mieszkańcy naszej planety zmieniali otaczający ich krajobraz, równocześnie się do niego dostosowując i nieustannie ewoluując. Kiedy na Ziemi pojawił się człowiek i królestwo zwierząt zyskało nowego przedstawiciela, on również zaczął starać się oswoić warunki, w jakich przyszło mu żyć. Ten moment to punkt początkowy półprostej współżycia zwierząt i ludzi. Opowieść o architekturze i zwierzętach musi być, siłą rzeczy, opowieścią o człowieku. To jego uważa się za kreatora architektury, choć przecież oczywiste jest, że i zwierzęta posiadają zdolność jej tworzenia. Niełatwo opowiedzieć i spleść ze sobą historię tych trzech bytów – zwierząt, ludzi i architektury. Ta ostatnia, choć stanowi wytwór i efekt działalności dwóch pierwszych, staje się też niezależnym spoiwem, bez którego cykl życia istot żywych nie mógłby istnieć. Jest zatem wspólnym mianownikiem tych dwóch światów. I ludzie, i zwierzęta żyją, tworząc i budując, oraz budują, żeby żyć. Kiedy myślimy o przyrodzie, wyłączamy z tego myślenia człowieka, stawiając go niejako w opozycji do niej, choć przecież jest on jej integralną częścią. Skupiska zwierząt stają się w takim myśleniu czymś zupełnie naturalnym, a miasta budowane przez człowieka – już nie.
Jak opowiedzieć historię tego współżycia, jak opisać cechy półprostej, jak zmierzyć następstwa punktu zwrotnego w życiu królestwa zwierząt? Odpowiedź to właśnie nowy i stary świat budowany przez inżynierów, tych zwierzęcych i tych ludzkich; architektura, budownictwo, planowanie i gospodarka przestrzenią całego królestwa.
To skomplikowane i ogromne miejsce. Można do niego wejść na wiele sposobów, otwierając różne wrota. Nie chcemy jednak znaleźć się na autostradzie obiegającej królestwo, drodze ekspresowej, skąd można jedynie oglądać je z boku. Chcemy poznać ten świat dokładnie, przejść przez sam jego środek, z szacunkiem przyglądając się mu od wewnątrz, studiując detale i wzajemne powiązania. Chcemy włączyć się w jego życie, zachwycić się odkryciami jego budowy i zachowania. Potrzeba dużej odwagi, by stanąć przed główną bramą królestwa. Trzydrzwiowe wrota mogą budzić strach. Za nimi czekają prawdy znane i zupełnie nowe. Dobre, ale wymagające zastanowienia i podjęcia zmian. Bramę otwiera jeden obarczony trudną historią klucz: przedmiot – podmiot – nauczyciel. Przez te trzy filtry zobaczymy najwięcej. Ten klucz pomoże nam zrozumieć życie królestwa.
Poszczególne zagadnienia przedstawimy, opierając się na chronologii powstawania architektury. Twórczość zwierzęcych inżynierów początkowo powstawała w świecie bez człowieka, by z czasem dostosowywać się do krajobrazu coraz bardziej zmienianego przez ludzi. Jedne gatunki budują swoje domy przy ludzkich siedzibach, inne stają się naszymi współlokatorami. Udomawiając zwierzęta, zaczynamy wykorzystywać je w codziennej pracy. Budujemy też dla nich architekturę gospodarczą, przynoszącą nam pożytek.

W stronę zwierząt

Historia – taka, jak ją konstruują społeczności ludzkie – opowiadana jest zawsze niczym przygoda, która dotyczy wyłącznie człowieka. A przecież zwierzęta uczestniczyły i wciąż uczestniczą na dużą skalę w ważkich wydarzeniach lub w długotrwałych zjawiskach cywilizacyjnych. (…) Należy zatem uwolnić historię od antropocentrycznej wizji, dostrzec współtowarzyszy człowieka, inne istoty żywe – zwierzęta, przejść na ich stronę, spojrzeć z ich punktu widzenia, odwracając pytania, szukając wymowniejszych dokumentów, czytając je inaczej niż te, które już mamy, decentralizując opowieść. Wówczas będziemy mogli pokazać, jak zwierzęta przeżyły i odczuły zjawiska historyczne, w które zostały uwikłane.
Wzajemne relacje ludzi i zwierząt są we współczesnym świecie tematem niezwykle popularnym. Zainteresowanie nim w ostatnich latach wzrasta lawinowo. Muzea i galerie sztuki nie stronią od tej kwestii i decydują się na organizowanie wystaw o zwierzęcej tematyce. Za każdym razem ekspozycja wywołuje duży oddźwięk w społeczeństwie, rezonując jednocześnie wśród nowych grup odbiorców. W ostatnich latach wykrystalizowała się również nowa dziedzina akademicka: studia nad zwierzętami (animal studies), określane też jako studia nad relacjami ludzko-zwierzęcymi (human–animal studies). Jej założeniem jest patrzenie na kwestię zwierząt przez pryzmat różnych nauk – nie tylko biologii, lecz także filozofii, historii, antropologii czy psychologii, przy jednoczesnej deantropomorfizacji tych dziedzin w kontekście mówienia o zwierzętach.
Warto też nadmienić, że obecnie mamy do czynienia z tak zwanym zwrotem zwierzęcym, będącym procesem długotrwałym i wieloetapowym. Jego podstawę stanowi skierowanie zainteresowania w stronę ludzko-zwierzęcych relacji poprzez analizę dotychczasowych postaw i zaproponowanie nowych. Coraz powszechniejsze studia nad zwierzętami często łączą się z posthumanizmem4, przejawiającym się krytycznym podejściem do antropocentryzmu. Miejsce powszechnego dotąd myślenia o zwierzętach opartego na opozycjach kultura–natura i człowiek–zwierzę zaczyna zajmować inny paradygmat, zakładający wychwytywanie i dostrzeganie związków oraz podobieństw w miejscach, w których dotąd akcentowano jedynie różnice.
Zwrot w stronę zwierzęcej perspektywy dotyczy wielu dziedzin sztuki, kultury i nauki. W każdej z nich znajduje się przestrzeń na tego typu refleksję. Nie inaczej jest w przypadku architektury, która nie stanowi wyłącznie ludzkiej domeny. Nie tylko my, ludzie, potrafimy dokonywać skomplikowanych obliczeń, budować precyzyjnie czy projektować konstrukcje budzące powszechne zainteresowanie i szacunek. Choć często podkreślamy swoją odrębność od zwierząt, mamy z nimi wiele wspólnego, a w wielu dziedzinach mogą one być dla nas wręcz prawdziwymi nauczycielami. Podglądanie ich staje się wspaniałą lekcją, z której pracę domową odrabiamy przez wiele lat. Współcześnie w architekturze pojawia się coraz więcej przykładów inspirowanych rozwiązaniami ze świata zwierzęcego lub dosłownie je kopiujących.
Podobnie jak ludzie, zwierzęta wykorzystują architekturę w celu zaspokojenia podstawowych potrzeb życiowych: by zapewnić sobie dach nad głową, schronienie dla potomstwa czy pożywienie. Nie brakuje też bardziej wysublimowanej motywacji, takiej jak zrobienie wrażenia na płci przeciwnej. W procesie tworzenia i budowania zwierzęta dysponują niezawodnym narzędziem: instynktem. To on zapewnia im precyzję działań, która w wielu wypadkach dla człowieka wciąż pozostaje tajemnicą. Architekci szukają w świecie zwierzęcym wielu analogii projektowych – nawiązują zarówno do sposobu życia i zachowania, jak i do form konstrukcji tworzonych przez zwierzęta. To szczególnie istotne dla wszelkiego rodzaju projektów bionicznych, których podstawę stanowi poszukiwanie wzorców w świecie natury.
Esencją bioniki jest badanie budowy i działania organizmów żywych w celu jak najlepszego poznania mechanizmów możliwych do zastosowania w technologii. Wiele takich projektów już zrealizowano; wśród nich Park Olimpijski w Monachium z dachem inspirowanym formą pajęczyny, centrum handlowe Eastgate w Harare (Zimbabwe), w którym system wentylacji wzorowano na tym w termitierach, czy BIQ (Bio Intelligent Quotient) w Hamburgu, czerpiący energię z alg. Inne, nowatorskie i innowacyjne, ciągle czekają na realizację. To na przykład futurystyczny Dragon Fly w Nowym Jorku, inspirowany kształtem skrzydła ważki, który ma stać się samowystarczalną konstrukcją łączącą budynek z instalacją artystyczną, tak by w efekcie stworzyć ekologiczną miejską farmę. Podkreślmy, że większość przełomowych wynalazków była inspirowana naturą. Leonarda da Vinci uważa się za pierwszego człowieka, który przy tworzeniu modelu samolotu sięgnął po biometrię; za podstawę posłużyła mu obserwacja ptaków w locie.

[ . . . ]

Zwierzęta w wielkim mieście

Z koczowniczego trybu życia ludzie przeszli w tryb osiadły, który szybko ewoluował, przybierając różne formy – od prostych osad, przez grody i wsie, aż po miasta, które współcześnie są dynamicznymi organizmami tętniącymi życiem, często z własnymi ekosystemami. Architektura miejska to skomplikowana historia wielu typów układów i lokacji przekształcanych przez ich mieszkańców na przestrzeni wieków. Wobec rozciągłości tych zmian nietrudno zapomnieć o zwierzętach. A przecież są one obecne w całej opowieści o ludzkim sposobie mieszkania. Dostosowują się do życia w miejskiej dżungli, zmieniając się i wykształcając nowe umiejętności.
Jak zauważa Elżbieta Rybicka, we współczesnej refleksji nad miastami często brakuje ich naturalnej historii, co wynika niejako z przeoczenia. Analizując miejskie organizmy, aspekt przyrody komentujemy głównie z punktu widzenia parków i ogrodów widzianych z perspektywy zmieniających się stylów i tendencji. Badaczka formułuje malowniczy termin „archeologia alternatywnej zielonej rzeczywistości”; powinna się ona charakteryzować podejściem relacyjnym, skupiającym się na powiązaniach społecznych i kulturowych. Ciekawe możliwości otwiera odwrócenie perspektywy i zastanowienie się nad prawem do dzikości, prawem zieleni do życia w mieście. Wynika z niego koncepcja tak zwanej czwartej natury – takiej, która rozwija się na obszarach przekształconych uprzednio przez człowieka. U jej podstaw leży oddawanie zdegradowanych nieużytków urbanistycznych niekontrolowanej sukcesji roślin. W tego typu przestrzeniach nie eliminuje się dzikości przyrody, ale udostępnia się ją użytkownikom. Niekiedy punkt wyjścia stanowi roślinność wyrastająca samorzutnie. Stała się ona na przykład podstawą High Line w Nowym Jorku, gdzie stworzono park linearny na nieczynnym wiadukcie kolejowym, opierając się na naturalnej sukcesji roślinnej, co w połączeniu z wizjonerską adaptacją holenderskiego projektanta bylin Pieta Oudolfa dało niepowtarzalny efekt. Warto w tym kontekście wspomnieć też o pojawiających się coraz częściej w miastach łąkach kwietnych, które sprzyjają zachowaniu bioróżnorodności, a tym samym stanowią ostoję dzikiego życia.
Pamiętajmy, że proces naturalizacji miast rozgrywa się na wielu płaszczyznach – naukowej (kolejne pisane naturalne historie miast), infrastrukturalnej (korytarze migracyjne, renaturalizacja rzek), kulturowej i społecznej (rozwój miejskiego ogrodnictwa, pszczelarstwa itp.). Odbywa się poza tym w sposób naturalny, niejako samoistny. Tak jest z przyrodniczymi osobliwościami na dachu Pałacu Kultury i Nauki – w 1996 roku badania przyrodniczki Haliny Galery wykazały obecność 117 gatunków roślin, w tym niespotykanej od XIX wieku w Warszawie zanokcicy murowej (gatunku paproci)iii. Na dachu budynku swoje gniazdo mają sokoły wędrowne – gatunek ten wyginął w Polsce w latach 50. XX wieku wskutek zanieczyszczenia środowiska i został reintrodukowany w latach 90. Ptakami opiekują się sokolnicy ze Stowarzyszenia na rzecz Dzikich Zwierząt „Sokół”.
Przejście od ludzkiego prawa do przyrody w mieście w stronę prawa przyrody do życia w ludzkim mieście pokazuje przesunięcie akcentów i chęć wprowadzenia równowagi środowiskowej. Prowadzi to do uznania koegzystencji ludzi i zwierząt w miejskiej przestrzeni.
Poprzez miasto człowiek nie stawia się ponad przyrodą, ani też nie zdobywa możliwości wyjścia poza nią; miasto jest raczej pewnym sposobem, w jaki człowiek żyje z przyrodą i w przyrodzie. Miasto jest i pozostaje przyrodą, jakkolwiek jest to przyroda przyswojona i ukształtowana przez człowieka. […] Miasto rozumie się wówczas jako element przyrody, który tworzą rośliny i budowle i który nieustannie reprodukowany jest przez użytkowanie i pracę człowieka w przymierzu ze spontanicznością przyrody.
Relacje między miastem a przyrodą mogą przybierać formy symbiotyczne lub konfliktowe. Przemiany zachodzące wśród gatunków zwierząt żyjących w miastach, coraz częściej obserwowane przez współczesnych badaczy, uświadamiają nam, że ewolucja dzieje się tu i teraz, na naszych oczach, że nie dotyczy tylko rozciągniętych w czasie epok geologicznych i dinozaurów. Miasta stają się areną ewolucyjnych zmian zwierząt w nich żyjących, a fakt ten dodatkowo uzmysławia, że wpływ człowieka na naturę jest ogromny i że pewne działania pociągają za sobą nieodwracalne skutki. Nigdy wcześniej w dziejach Ziemi żadna pojedyncza forma życia nie miała tak wyraźnej dominacji. W 2007 roku po raz pierwszy w dziejach ludzkości liczba ludzi zamieszkujących tereny zurbanizowane przewyższyła liczbę tych zamieszkujących tereny wiejskie. Do 2030 roku niemal 10% lądowej powierzchni planety ulegnie urbanizacji, a znaczną część pozostałej będą zajmować tereny przetworzone przez ludzi. Menno Schilthuizen, autor książki Darwin Comes to Town (Ewolucja w miejskiej dżungli), wysuwa ciekawą teorię. Według niego w dyskursie o ekologii, ewolucji i ekosystemach pomija się człowieka, skupiając się na wciąż kurczącej się liczbie habitatów nietkniętych i nieskażonych jego obecnością. Biolog uważa takie podejście ze niewłaściwe i postuluje patrzenie na człowieka jako najbardziej wpływowy pojedynczy czynnik w światowej ekologii, szczególnie że utrzymanie rozdziału pomiędzy środowiskiem naturalnym a ludzkim nie jest możliwe.