Stella Maris

„Gdybyś nie została matematykiem, kim chciałabyś być?
Trupem”.

Jesienią 1972 roku do zakładu psychiatrycznego Stella Maris zgłasza się dwudziestoletnia Alicia Western, doktorantka na Wydziale Matematyki Uniwersytetu Chicagowskiego i genialna skrzypaczka, córka naukowca, który współpracował z Oppenheimerem przy Projekcie Manhattan. Cierpi na depresję i ma halucynacje.

W rejestracji usiłuje oddać reklamówkę z czterdziestoma tysiącami dolarów. Uciekła z Włoch, gdzie jej brat Bobby, uzdolniony fizyk i kierowca Formuły 2 leży w śpiączce po wypadku na torze rajdowym. Alicia kategorycznie odmawia rozmów o nim. Terapeucie opowiada o dzieciństwie w Los Alamos, barwach liczb, mechanice kwantowej, Schopenhauerze i zakazanych marzeniach.

W tym intelektualnym sparingu to pacjentka jest górą i nigdy nie wiadomo, kiedy kłamie, a kiedy odsłania się.

Co jest prawdą, a co złudzeniem? Dzika i złowroga eksploracja nauki podważająca nasze pojęcia Boga, prawdy i istnienia. Studium żałoby i nieuleczalnej tęsknoty.

Po latach milczenia wybitny amerykański prozaik, laureat Nagrody Pulitzera i autor kultowej Drogi powraca z mistrzowską dylogią. Pasażer i Stella Maris są jak dwie strony lustra, a prawda jednej powieści zdaje się zaprzeczać prawdziwości drugiej.

Od pięćdziesięciu lat planowałem powieść o kobiecie. Nigdy nie będę wystarczająco kompetentny, by ją napisać, ale w pewnym momencie trzeba spróbować.
Cormac McCarthy

Bobby i Alicia – Orestes i Elektra naszych czasów, rodzeństwo z przeklętej rodziny, uciekające przed Furiami. Portret tych dwojga skazanych na to, by nigdy nie być razem, jest oszałamiającym osiągnięciem.
„The Scotsman”

1

Dzień do­bry, je­stem dok­tor Co­hen.
In­nego dok­tora Co­hena się spo­dzie­wa­łam.
Przy­kro mi. Cho­dzi o dok­tora Ro­berta Co­hena?
Tak. Wi­dzę, że nie bra­kuje tu­taj dok­to­rów Co­he­nów.
Chyba nie. Jak się pani czuje? Do­brze?
Czy do­brze się czuję?
Tak.
Prze­cież je­stem w wa­riat­ko­wie.
Hm. No to jak się pani czuje oprócz tego, że jest pani w wa­riat­ko­wie?
Jak długo pan się tym zaj­muje?
Mniej wię­cej czter­na­ście lat.
Bę­dzie pan na­gry­wał?
Chyba tak się uma­wia­li­śmy. Czy to bę­dzie w po­rządku?
Chyba tak. Wtedy my­śla­łam, że pan to ktoś inny.
A więc nie w po­rządku?
Nie, w po­rządku. Choć po­win­nam za­zna­czyć, że zgo­dzi­łam się tylko na roz­mowę. A nie na żadną te­ra­pię.
No tak. Czy chcia­łaby mnie pani o coś spy­tać? Za­nim za­czniemy.
Już za­czę­li­śmy. Niby o co?
A może mo­głaby mi pani coś o so­bie po­wie­dzieć.
O rany.
Nie?
Bę­dziemy łą­czyć kropki?
Słu­cham?
Nie­ważne. Po pro­stu je­stem aż tak na­iwna, że cią­gle my­ślę, że ten wy­pad w głąb mo­jej psy­chiki mógłby prze­bie­gać po wek­to­rze, który nie jest aż tak ka­ta­stro­fal­nie zba­na­li­zo­wany przez żar­gon.
Ale że co? Cho­dzi o ton mo­jego głosu?
Nie­ważne. Zróbmy to po wa­szemu. Wszystko jedno, cho­lera ja­sna.
Hm, za­leży mi, że­by­śmy do­brze za­częli. Po­my­śla­łem po pro­stu, że może chcia­łaby mi pani po­wie­dzieć, dla­czego się pani tu zna­la­zła.
Bo poza tym miej­scem nie mia­łam do­kąd pójść.
Ale dla­czego aku­rat tu­taj?
Bo już wcze­śniej tu by­łam.
Do­brze, to dla­czego wy­brała pani to miej­sce za pierw­szym ra­zem?
Bo nie mo­głam się do­stać do St. Co­letta.
A dla­czego do St. Co­letta?
Bo tam wy­słali Ro­se­mary Ken­nedy. Po tym, jak oj­ciec wy­ły­żecz­ko­wał jej mózg.
Ma pani ja­kieś związki z tą ro­dziną?
Nie. Nie mia­łam zie­lo­nego po­ję­cia o za­kła­dach psy­chia­trycz­nych. Uzna­łam, że skoro oni wy­brali to miej­sce, to praw­do­po­dob­nie jest tam bar­dzo do­brze. Ale wy­daje mi się, że tak na­prawdę mózg wy­ły­żecz­ko­wali jej gdzie in­dziej.
Mówi pani o lo­bo­to­mii?
Tak.
Dla­czego jej to zro­bili?
Bo za­cho­wy­wała się dziw­nie, a jej oj­ciec bał się, że ktoś ją wy­ru­cha. Była inna, niż chciał jej stary.
To prawda?
Tak. Nie­stety.
Dla­czego po­czuła pani, że trzeba do­kądś je­chać?
Cho­dzi panu o te­raz?
Tak, o te­raz.
Po pro­stu po­czu­łam. Wy­je­cha­łam z Włoch. Mój brat leży tam w śpiączce. Chcieli uzy­skać moją zgodę, żeby go odłą­czyć. Chcieli, że­bym pod­pi­sała pa­piery. Więc ucie­kłam. Nic in­nego nie przy­szło mi do głowy.
Nie mo­gła się pani zmu­sić do pod­ję­cia tej de­cy­zji? Żeby odłą­czyć go od apa­ra­tury pod­trzy­mu­ją­cej ży­cie.
Wła­śnie.
Śmierć mó­zgu?
Nie chcę roz­ma­wiać o moim bra­cie.
Do­brze. Pro­szę mi tylko po­wie­dzieć, dla­czego leży w śpiączce.
Miał wy­pa­dek sa­mo­cho­dowy. Był kie­rowcą wy­ści­go­wym. Nie chcę o tym mó­wić.
W po­rządku. Czy chcia­łaby mnie pani o coś za­py­tać?
O co?
O co­kol­wiek. Na przy­kład o mnie, je­śli ma pani ochotę. Mogę mó­wić pani po imie­niu?
Chce pan, że­bym spy­tała pana o pana?
Tak, je­śli ma pani ochotę.
Wy­kłada pan na uni­wer­sy­te­cie?
Tak. Na Ma­di­son.
Wiem, gdzie to jest. Do­brze się pan ubiera jak na aka­de­mika.
Dzię­kuję.
To nie był kom­ple­ment. Nie jest pan psy­cho­ana­li­ty­kiem.
Je­stem psy­chia­trą.
Ale nie dok­to­rem nauk me­dycz­nych?
A ow­szem.
Co jesz­cze?
Je­stem żo­naty. Mam dwoje dzieci. Moja żona pro­wa­dzi miej­ską fun­da­cję, która po­maga cho­rym dzie­ciom. Mam czter­dzie­ści trzy lata.
Co pan kom­bi­nuje, jak nikt nie pa­trzy?
Nic. A pani?
Za­palę cza­sem. Nie piję i nie za­ży­wam nar­ko­ty­ków. Ani nie na­py­cham się le­kami. Pew­nie nie ma pan pa­pie­ro­sów?
Nie. Ale mogę przy­nieść.
Do­brze.
Co jesz­cze?
Pro­wa­dzę po­ta­jemne roz­mowy z przy­pusz­czal­nie nie­ist­nie­ją­cymi osob­ni­kami. Na­zwano mnie wie-pan-jaką ko­kietką, ale to chyba nie­prawda. Lu­dzie uwa­żają mnie za osobę in­te­re­su­jącą, jed­nak wła­ści­wie prze­sta­łam z nimi ga­dać. Roz­ma­wiam za to z in­nymi świ­rami.
A z in­nymi ma­te­ma­ty­kami?
Już nie. No, może z nie­któ­rymi.
Dla­czego nie?
To długa hi­sto­ria.
Cią­gle zaj­muje się pani ma­te­ma­tyką?
Nie. A przy­naj­mniej nie tym, co na­zwa­li­by­śmy ma­te­ma­tyką.
To jaką ma­te­ma­tyką się pani zaj­mo­wała?
To­po­lo­gią. Teo­rią to­po­sów.
Ale już pani tego nie robi?
Nie. Od­cią­gnęło mnie od tego.
Co pa­nią od­cią­gnęło?
To­po­lo­gia. Teo­ria to­po­sów.
Może da­rujmy so­bie ma­te­ma­tykę na ra­zie.
Do­brze. I tak nie mia­łam więk­szego po­ję­cia, co ro­bię.
Ze zdzi­wie­niem to sły­szę. Nie mo­gła pani po­pro­sić o po­moc in­nych ma­te­ma­ty­ków?
Nie. Oni też nie wie­dzieli.
Na pewno nie prze­szka­dza pani, że na­gry­wamy?
Na pewno. Ale co bę­dzie, jak po­wiem „pier­do­lić” albo coś? Chyba już wcze­śniej prze­klę­łam. A te­raz znowu.
Nie wiem. Uzgod­niono, zdaje się, że nie bę­dzie miała pani moż­li­wo­ści cen­zu­ro­wa­nia.
Nie mó­wię po­waż­nie.
Aha.
Może mi pan mó­wić Ali­cia. Wolę to niż Hen­rietta.
Znowu pani żar­tuje.
Nie.
No do­brze. A więc nie chcesz mi nic po­wie­dzieć o swoim bra­cie?
Za­czyna to wy­glą­dać jak Eliza. Nie, nie chcę.
Masz na my­śli ten psy­cho­ana­li­tyczny pro­gram kom­pu­te­rowy?
Tak.
No do­brze. O czym chcia­ła­byś po­roz­ma­wiać?
Nie wiem. Chyba mam ochotę zgry­wać mą­dralę. Je­śli na­prawdę za­mie­rza pan ze mną po­roz­ma­wiać, musi pan da­ro­wać so­bie to dy­żurne pier­do­le­nie. Nie wy­daje się panu? A może wy­daje?
Tak wła­śnie mi się wy­daje. Masz ab­so­lutną ra­cję.
Na przy­kład wła­śnie coś ta­kiego.
To jest pier­do­le­nie?
Oczy­wi­ście, że jest. Ta­kiego wała, pan wcale nie uważa, że mam ra­cję.
Ro­zu­miem.
I pro­szę nie mó­wić, że pan ro­zu­mie.
Po pro­stu pró­buję do­strzec twój punkt wi­dze­nia. Je­steś z kim­kol­wiek w kon­tak­cie?
Cho­dzi panu o rze­czy­wi­stych lu­dzi?
Naj­le­piej by było. Tak.
Nie bar­dzo.
Z żad­nymi ma­te­ma­ty­kami? Z ni­kim z uni­wer­sy­tetu?
Wy­da­wało mi się, że mie­li­śmy prze­stać roz­ma­wiać o ma­te­ma­tyce.
Do­brze.
Na­dal pi­szę do Gro­then­diecka, ale on od­szedł z IHES i nie od­pi­suje. I do­brze. Nie ocze­kuję, żeby od­pi­sy­wał.
To ma­te­ma­tyk?
Tak. Przy­naj­mniej był ma­te­ma­ty­kiem.
Gdzie mieszka?
Nie wiem, gdzie mieszka. Po­dej­rze­wam, że cią­gle jest we Fran­cji.
Na­zwi­sko nie wy­gląda na bar­dzo fran­cu­skie.
Bo w ogóle nie jest fran­cu­skie. Jego oj­ciec na­zy­wał się Scha­piro. A po­tem Ta­na­roff. Gro­then­dieck nie ma żad­nego oby­wa­tel­stwa. Pod­czas wojny był wy­sie­dlo­nym dziec­kiem. Ukry­wał się. Ra­to­wał swoje ży­cie. Jego oj­ciec zgi­nął w Au­schwitz.
A do­kąd w ta­kim ra­zie wy­sy­łasz li­sty?
Do IHES. Pan nie wie, kim on jest, prawda?
Nie.
Nie szko­dzi. By­li­śmy przy­ja­ciółmi. Je­ste­śmy przy­ja­ciółmi. Łą­czy nas wspólny scep­ty­cyzm.
Wo­bec czego?
Ma­te­ma­tyki.
Chyba nie ro­zu­miem.
Nie szko­dzi.
Je­steś scep­tyczna wo­bec ma­te­ma­tyki?
Tak.
Ta dzie­dzina w ja­kiś spo­sób cię roz­cza­ro­wała? Nie bar­dzo ro­zu­miem, jak można być scep­tycz­nym wo­bec ca­łej dys­cy­pliny na­uko­wej.
Wiem.
Ale cię roz­cza­ro­wała?
Można tak to ująć.
A w jaki spo­sób?
No cóż, w tym przy­padku pro­wo­dy­rami była cała zgraja nik­czem­nych, dzi­wacz­nych, skraj­nie zło­śli­wych rów­nań róż­nicz­ko­wych cząst­ko­wych, które spi­sko­wały, aby uzur­po­wać so­bie wła­sną re­al­ność nie­za­leż­nie od pro­ble­ma­tycz­nych ob­wo­dów mó­zgo­wych swo­jego twórcy – cał­kiem po­dob­nie do buntu opi­sa­nego przez Mil­tona – i sta­nąć pod wła­snym sztan­da­rem jako nie­za­wi­sły na­ród nie­pod­le­ga­jący ani Bogu, ani czło­wie­kowi.
Uwa­żasz, że za­daję na­iwne py­ta­nia.
Prze­pra­szam. Nie, nie uwa­żam tak. Fia­sko nie leży po stro­nie py­ta­ją­cego.
Czy to wy­bitny ma­te­ma­tyk? Ten twój przy­ja­ciel.
Gro­then­dieck? Uważa się go po­wszech­nie za naj­wy­bit­niej­szego ma­te­ma­tyka dwu­dzie­stego wieku. Je­śli zi­gno­ru­jemy fakt, że Hil­bert, Po­in­caré, De­de­kind i Can­tor do­żyli dwu­dzie­stego wieku. A tak po­win­ni­śmy zro­bić, bo ich główne do­ko­na­nia przy­pa­dły na dzie­więt­na­sty. Nie je­stem aż taką wiel­bi­cielką von Neu­manna.
Przy­kro mi, nie znam tych na­zwisk.
Wiem, nie szko­dzi. Wła­ści­wie to tro­chę szko­dzi, ale w po­rządku.
A ten Gro­then­dieck?
Tak?
Współ­pra­co­wa­łaś z nim?
Nie wiem, czy na­le­ża­łoby to na­zwać współ­pracą. Dużo roz­ma­wia­li­śmy. Przy­cho­dził do In­sty­tutu we wtorki. Spę­dza­łam też sporo czasu w jego domu. Ja­da­łam z jego ro­dziną. Roz­mowy to­czyły się do póź­nej nocy. W pew­nym sen­sie oboje sie­dzie­li­śmy w tym sa­mym wa­riat­ko­wie. In­sty­tut za­ło­żył wła­śnie z my­ślą o nim i jesz­cze jed­nym ma­te­ma­tyku, o na­zwi­sku Dieu­donné, za­możny Ro­sja­nin Mot­chane – je­śli to rze­czy­wi­ście było jego praw­dziwe na­zwi­sko – który był świr­nięty jak pi­jany za­jąc. Wzo­rem był IAS. W Prin­ce­ton. Do­radcą był Op­pen­he­imer. Spę­dzi­łam tam rok, ale po­tem fun­du­sze za­częły się wy­czer­py­wać. W su­mie ni­gdy nie do­sta­łam wszyst­kich pie­nię­dzy ze sty­pen­dium. By­łam tam je­dyną ko­bietą. Na po­czątku my­śleli, że pra­cuję w kuchni.
Wy­obra­żam so­bie, że to nie było miłe prze­ży­cie.
Było fan­ta­styczne. Bo na­wet w Chi­cago mia­łam tro­chę pro­ble­mów. Ale Gro­then­dieck z uwagą słu­chał każ­dego słowa. Ki­wał głową i za­pi­sy­wał w no­tat­niku. Roz­ma­wiał. Za­da­wał py­ta­nia, któ­rych sama so­bie bym nie za­dała.
Ile mia­łaś wtedy lat?
Sie­dem­na­ście.
I to nie sta­no­wiło pro­blemu? Twój wiek.
Na­wet mu to przez myśl nie prze­szło.
Dla­czego nie od­pi­suje?
Głów­nie dla­tego, że dał so­bie spo­kój z ma­te­ma­tyką.
Tak ja ty.
Tak jak ja.
Czy to było trudne?
Hm, może trud­niej stra­cić jedną rzecz niż wszystko.
Jedna rzecz może być wszyst­kim.
Tak, może. Ma­te­ma­tyka była dla nas wszyst­kim. Prze­cież to nie tak, że po­rzu­ci­li­śmy ma­te­ma­tykę i za­bra­li­śmy się do golfa. Dziś za­pra­szany jest na se­mi­na­ria, więc zja­wia się i gar­dłuje o śro­do­wi­sku na­tu­ral­nym i pod­że­ga­czach wo­jen­nych. Jego ro­dzice byli ak­ty­wi­stami po­li­tycz­nymi. Czci ich pa­mięć. Na biurku trzyma por­tret swo­jego ojca i po­dobno ma­skę po­śmiertną matki. Tak na­prawdę po­rzu­cili go jako dziecko, aby dą­żyć do stwo­rze­nia wy­ma­rzo­nego świata, jaki ni­gdy nie na­sta­nie, a ja po­dej­rze­wam, że on czuje się w obo­wiązku kon­ty­nu­ować ich dzieło, by w ten spo­sób uspra­wie­dli­wić ich ro­dzi­ciel­ską zdradę. Jest żo­naty, ma dzieci. Oba­wiam się, że zrobi to samo.
Pła­czesz?
Prze­pra­szam.
I wszystko to po­rzu­cił?
Tak.
Dla­czego?
Przy­ja­ciele uwa­żają, że był co­raz bar­dziej roz­chwiany psy­chicz­nie.
A był?
To skom­pli­ko­wane. Bo za­wsze koń­czy się roz­mową o wła­snych prze­ko­na­niach. O na­tu­rze rze­czy­wi­sto­ści. W każ­dym ra­zie nie­któ­rzy moi ko­le­dzy ma­te­ma­tycy by­liby uba­wieni, gdyby usły­szeli, że po­rzu­ce­nie ma­te­ma­tyki jest świa­dec­twem nie­sta­bil­no­ści psy­chicz­nej.
Ile on ma lat?
Czter­dzie­ści cztery.
Więc po­je­cha­łaś do Fran­cji, żeby do­stać sty­pen­dium w jego In­sty­tu­cie.
Po­je­cha­łam do Fran­cji, żeby być z moim bra­tem. Nie wie­dzia­łam, czy za­mie­rza wró­cić. Ale ow­szem, chcia­łam stu­dio­wać w In­sty­tu­cie. Ro­bili to, co ja chcia­łam ro­bić.
By­łaś już wtedy ab­sol­wentką Uni­wer­sy­tetu Chi­ca­gow­skiego?
Tak.
W wieku sie­dem­na­stu lat.
Tak, otwo­rzy­łam już prze­wód dok­tor­ski. Któ­rego do­tąd nie za­mknę­łam. Nie mia­łam wła­snego ży­cia. Była tylko praca.
Gdy­byś nie zo­stała ma­te­ma­ty­kiem, kim chcia­ła­byś być?
Tru­pem.