Wojny napoleońskie. Historia globalna. Tom 1

Mistrzowsko wykorzystując materiał źródłowy w kilku językach, profesor Mikaberidze stworzył imponujące rozmachem dzieło opisujące wojny, które zaczęły się w czasie rewolucji francuskiej i trwały do klęski Napoleona w 1815 roku. Początkowo toczone we własnej obronie, pod wpływem Bonapartego stały się narzędziem budowy globalnego imperium. Równolegle z walkami w Europie mocarstwa rywalizowały o hegemonię w obu Amerykach, Afryce, Azji i na Bliskim Wschodzie. W okresie między reformacją a wybuchem pierwszej wojny światowej to właśnie wojny napoleońskie były wydarzeniem, które w największym stopniu odmieniło świat, jego skutki zaś są widoczne do dzisiaj.

Ogromna skala wojen napoleońskich sprawiła, że odcisnęły one piętno na wydarzeniach politycznych, kulturalnych, dyplomatycznych i militarnych w każdym niemal zakątku świata. W Egipcie dzięki nim do władzy doszedł Muhammad Ali i stworzył silne państwo. W Ameryce Północnej były przyczyną sprzedaży Luizjany Stanom Zjednoczonym, a następnie wojny amerykańsko-brytyjskiej z lat 1812–1815, które otworzyły drogę do szybkiej ekspansji terytorialnej USA. W Ameryce Łacińskiej stanowiły inspirację dla ruchów narodowowyzwoleńczych, które położyły kres kolonialnej władzy Hiszpanii.

Nie jest to jednak wyłącznie historia militarna tego przełomowego okresu. Oprócz ukazania globalnego zasięgu wojen napoleońskich autor przedstawia szeroki społeczny i ekonomiczny kontekst wydarzeń, wpływ innowacji technologicznych, analizę wewnętrznej polityki poszczególnych uczestników tej rozgrywki oraz splot ich interesów handlowych, działań dyplomatycznych, sojuszy i imperialnych ambicji.

O wiele głębsza i obszerniejsza niż jakakolwiek dotychczasowa historia wojen napoleońskich. Prawdziwy majstersztyk.
– Andrew Roberts, autor biografii Napoleon Wielki

Profesor Mikaberidze potwierdza, że jest jednym z najwybitniejszych współczesnych badaczy epoki napoleońskiej. Nikt nie będzie mógł studiować czasów Napoleona bez sięgnięcia po tę globalną historię.
– Thierry Lentz, dyrektor Fondation Napoléon

Wyjątkowe dzieło naukowe. Pomimo objętości, zakresu i szczegółowości narracja nigdy nie słabnie. Trudno oczekiwać, by ktoś lepiej opisał tę historię.
– Lawrence Freedman, „Foreign Affairs”, autor Przyszłej wojny

Wciągająca i autorytatywna
– Brendan Simms, „The Times Literary Supplement”, autor Tańca mocarstw

Długo oczekiwana i niezwykle potrzebna prawdziwie globalna historia wojen z lat 1789–1815. Otwiera nowe perspektywy, pozwalając zrozumieć ten punkt zwrotny światowej historii. Lektura obowiązkowa dla wszystkich studiujących ów okres.
– Michael S. Neiberg, U.S. Army War College, autor książki Taniec furii. Wybuch pierwszej wojny światowej oczami Europejczyków

Historia wojen napoleońskich dla XXI wieku
– Alan Forrest, University of York

Przejrzysta, dokładna, oparta na najnowszych badaniach, wzbogacona szczegółami historia wojen napoleońskich. Znajdziesz tu zarówno opis bitwy pod Austerlitz, jak i informację, ile koni stracił Napoleon w kampanii rosyjskiej.
– David A. Bell, „London Review of Books”

Alexander Mikaberidze to znany na całym świecie ekspert od epoki napoleońskiej i profesor historii europejskiej na Uniwersytecie Stanowym Luizjany, gdzie jest również dyrektorem James Smith Noel Collection. Polscy czytelnicy znają jego książki Bitwa pod Borodino 1812. Napoleon w walce z Kutuzowem oraz Bitwa nad Berezyną 1812. Wielka ucieczka Napoleona, którą uznano w Polsce za najlepszą książkę napoleońską roku 2019 (nagroda Złotej Pszczoły).

PRZEDMOWA

Od dawna uznaje się powszechnie, że wojny rewolucyjnej Francji i wojny napoleońskie stanowiły jeden, trwający blisko 23 lata konflikt, w którym Francja zmagała się z kolejnymi koalicjami mocarstw europejskich, zdobywając na krótko hegemonię w większej części Starego Kontynentu. W latach 1792–1815 Europa pogrążyła się w chaosie wojny i transformacji. Rewolucja francuska wywołała falę przemian politycznych, społecznych, kulturalnych i militarnych, a Napoleon rozszerzył ich zasięg poza granice kraju. W ten sposób rozpoczęły się zmagania o ogromnej skali i zaciekłości. Nigdy wcześniej państwa europejskie nie zdecydowały się na tak totalną mobilizację swych zasobów cywilnych i militarnych. Co więcej, była to rywalizacja wielkich mocarstw w prawdziwie globalnej skali. Wojny napoleońskie nie były pierwszym konfliktem zbrojnym obejmującym cały świat – to wyróżnienie należy się zapewne wojnie siedmioletniej (1756–1763), którą Winston Churchill nazwał pierwszą „światową wojną”. Swoimi rozmiarami i zakresem oddziaływania wojny napoleońskie przyćmiewały jednak wszystkie inne konflikty europejskie; dla żyjących na przełomie XVIII i XIX wieku była to po prostu „wielka wojna”. Chociaż została wywołana rywalizacją w Europie, obejmowała ogólnoświatowe zmagania o kolonie i handel, a pod względem rozmiarów, zasięgu oraz intensywności jest do dzisiaj jednym z największych konfliktów zbrojnych w historii. Starając się zapewnić Francji hegemonię, Napoleon został pośrednio architektem niepodległości Ameryki Południowej, przekształcił Bliski Wschód, wzmocnił brytyjskie ambicje imperialne i przyczynił się do wzrostu potęgi Stanów Zjednoczonych.
Od wiosny 1792 roku rewolucyjna Francja była zaangażowana w wojnę. Początkowo Francuzi bronili zdobyczy swej rewolucji, ale w miarę trwania konfliktu ich armie zaczęły szerzyć skutki owych zdobyczy w sąsiednich państwach. Po dojściu do władzy generała Napoleona Bonapartego w celach wojennych Francji nastąpił jednak powrót do bardziej tradycyjnej polityki ekspansji terytorialnej i dążenia do hegemonii kontynentalnej uprawianej już wcześniej przez francuskich Burbonów. Bonaparte, urodzony na Korsyce w szlacheckiej, lecz zubożałej rodzinie o włoskich korzeniach, studiował we francuskich szkołach wojskowych i po ich ukończeniu w 1785 roku w stopniu podporucznika dostał przydział do pułku artylerii. Rewolucja, którą mimo swych arystokratycznych korzeni powitał z zadowoleniem, otworzyła przed nim perspektywy kariery w innych okolicznościach zupełnie nie do pomyślenia dla młodego francuskiego kapitana z odległej placówki. Szybko awansował w szeregach nowych armii rewolucyjnych i w 1796 roku powierzono mu dowodzenie wojskami francuskimi, które miały dokonać inwazji na Włochy. Dzięki odniesionym tam błyskotliwym zwycięstwom nie tylko zdobył on północną Italię, ale także walnie przyczynił się do wygrania wojny z pierwszą koalicją, jak nazywa się pierwszą próbę powstrzymania ekspansji rewolucyjnej Francji poza jej granice. Następna kampania Bonapartego – w Egipcie – zakończyła się militarnym fiaskiem i nie osiągnęła zamierzonych celów, Francuzi zaś byli ostatecznie zmuszeni opuścić ten kraj. Wyprawa egipska umocniła jednak reputację Bonapartego jako stanowczego przywódcy, co pomogło mu następnie obalić rząd francuski w listopadzie 1799 roku. Do tamtego momentu, po dziesięciu latach rewolucyjnego wrzenia i niepewności, trwałe rządy oraz wiążąca się z nimi obietnica ładu i stabilności stały się bardziej atrakcyjne dla społeczeństwa niż idee i obietnice radykalnych rewolucjonistów.
Utalentowany generał Bonaparte, chociaż stosunkowo młody (w 1799 roku skończył trzydzieści lat), okazał się zwolennikiem silnej władzy. Po dokonaniu zamachu stanu przyjął tytuł pierwszego konsula republiki i przystąpił do prowadzenia ambitnej polityki wewnętrznej, której celem było ustabilizowanie sytuacji we Francji. Reformy z lat 1800–1804 utrwaliły zdobycze epoki rewolucyjnej, a słynny Kodeks Napoleona potwierdził fundamentalne zasady rewolucji: równość wszystkich obywateli wobec prawa oraz zabezpieczenie majątku i własności prywatnej. Nie będąc ani rewolucjonistą, ani żądnym władzy maniakiem, Bonaparte ustanowił we Francji formę oświeconego despotyzmu ukrytego za fasadą demokratycznych ideałów. Suwerenem był wyłącznie władca, a nie lud. Chociaż niektórzy badacze nazywają go „dzieckiem rewolucji”, trafniejsze byłoby tu raczej określenie „dziecko Oświecenia”. Bonaparte nie miał cierpliwości do chaosu, zamieszania i radykalnych zmian społeczno-ekonomicznych, jakie zazwyczaj pociągały za sobą rewolucje. Kilka razy otwarcie wyraził swoje lekceważenie dla tłumów, które odegrały decydującą rolę w kształtowaniu kursu rewolucji francuskiej. Znacznie lepiej czuł się w ramach tradycji kładącej nacisk na racjonalizm i silną władzę polityczną, jak również tolerancję i równość wobec prawa. Zgodnie z zasadami oświeconego despotyzmu usiłował zbudować silne państwo francuskie, dając ludowi to, czego, jak sądził, było mu potrzeba. Nigdy jednak nie zamierzał przyjąć republikańskiej demokracji ani podporządkować swej suwerennej władzy woli ludu.
Bonaparte, koronowany w 1804 roku na cesarza Francuzów Napoleona, jest powszechnie uważany za jednego z najwybitniejszych dowódców wojskowych w historii, chociaż jego oryginalny wkład w teorię wojny był niewielki. Jego geniusz polegał na umiejętności zsyntetyzowania wcześniejszych innowacji i idei oraz wcielenia ich w życie w efektywny i spójny sposób. Między rokiem 1805 i 1810, rozgromiwszy trzy kolejne koalicje europejskie, napoleońska Francja stała się dominującym mocarstwem na kontynencie i rozciągnęła swą władzę od hiszpańskiego wybrzeża Atlantyku aż po równiny Polski. W tym okresie armie francuskie stały się katalizatorem ważnych przemian w Europie. Pod tym względem Napoleona można było uważać za „wcielenie rewolucji”, jak nazwał go kiedyś austriacki mąż stanu Klemens Wenzel von Metternich, lecz odnosiło się to raczej do praktyki niż ideologii. Po dojściu do władzy Napoleon porzucił bowiem radykalizm ideowy, który prezentował we wcześniejszych latach. Żeby pokonać Francję, mocarstwa europejskie były jednak zmuszone podążyć ścieżką reform i zastosować u siebie wybrane elementy dziedzictwa rewolucji francuskiej, takie jak bardziej scentralizowana biurokracja, reformy wojskowe, przekształcenie królewskich poddanych w obywateli oraz wzbudzenie u ludu zrozumienia dla prawa, aby wywołany dzięki temu patriotyczny zapał wykorzystać do pokonania obcego wroga. Krótko mówiąc, musiały wykorzystać francuskie idee przeciwko Francji.
Wojen napoleońskich nie powinno się wszakże postrzegać wyłącznie jako kontynuacji wojen rewolucyjnych. Właściwsze jest umieszczenie ich w kontekście wojen XVIII-wiecznych. Między rokiem 1803 i 1815 mocarstwa europejskie konsekwentnie dążyły bowiem do osiągnięcia swych tradycyjnych celów narodowych. Można tu wskazać dwie stałe. Pierwszą z nich była determinacja Francji, aby stworzyć nowy ład międzynarodowy, który zapewniłby jej pozycję hegemona. Z tego punktu widzenia polityka Napoleona i reakcja Europy na nią stanowiły powrót do czasów panowania Ludwika XIV (1643–1715) oraz podejmowanych przez Ligę Augsburską starań powstrzymania ekspansji Francji i zachowania kruchej równowagi sił na kontynencie. Rewolucja francuska dodała do wojen napoleońskich ważny element ideologiczny, ale nie oznaczało to usunięcia kwestii geopolitycznych, które wynikały z wcześniejszych rywalizacji między państwami.
Drugą stałą w ówczesnym układzie sił była wielowiekowa rywalizacja francusko-brytyjska, która wywierała znaczny wpływ na bieg wydarzeń. Francja pozostawała oficjalnie w stanie wojny z Wielką Brytanią równo dwadzieścia lat (240 miesięcy, począwszy od 1793 roku), czyli znacznie dłużej, niż trwały jej zmagania z Austrią (108 miesięcy, począwszy od 1792 roku), Prusami (58 miesięcy, od 1792) czy Rosją (55 miesięcy, od 1798). Na dodatek między rokiem 1792 i 1814 Wielka Brytania ponadtrzykrotnie zwiększyła swój dług państwowy, wydając na finansowanie wojny przeciwko Napoleonowi oszałamiającą kwotę 65 milionów funtów szterlingów. Tak naprawdę można by uznać, że wojny rewolucyjnej Francji i wojny napoleońskie były po prostu kolejną fazą konfliktu określanego przez niektórych mianem „drugiej wojny stuletniej”. Ów cykl wojen rozpoczął się w 1689 roku w następstwie „rewolucji chwalebnej” w Anglii i udzielenia przez Francję poparcia obalonemu królowi angielskiemu Jakubowi II, a zakończył w 1815, gdy francuskie sny o imperium rozwiały się pod Waterloo. W czasie kolejnych wojen – o sukcesję hiszpańską i austriacką oraz wojny siedmioletniej1 – te dwa mocarstwa walczyły ze sobą o dominację nie tylko w Europie, ale także w obu Amerykach, Afryce, imperium osmańskim, Iranie, Indiach, Indonezji, Filipinach oraz na Morzu Śródziemnym i Oceanie Indyjskim.
Wielka Brytania miała taką determinację (i możliwości), że rząd brytyjski stawiał zaciekły opór Napoleonowi nawet wtedy, gdy przez wiele lat musiał walczyć zupełnie sam. Częściej jednak Wielka Brytania stanowiła centrum szerokich koalicji, które usiłowały powstrzymać cesarza Francuzów w jego dążeniu do zbudowania europejskiego imperium. Kiedy tylko jedna koalicja upadała, Londyn podejmował starania, by utworzyć kolejną, finansując je z zysków z szybko rozwijających się sieci handlowych i rosnącego przemysłu. Rywalizacja Wielkiej Brytanii z Francją była w rezultacie walką między dwoma społeczeństwami będącymi w trakcie budowy imperiów. Francja przypochlebiała się rządom sąsiednich państw na kontynencie, groziła im i je zastraszała, ale tak samo robiła Wielka Brytania, używając swej ekonomicznej i morskiej potęgi do budowy i ochrony globalnego imperium handlowego. Jak to wyraził w 1799 roku pewien wyższy rangą urzędnik brytyjski: „Uznaje się za aksjomat, mający zastosowanie przy prowadzeniu rozległej wojny przez ten kraj, iż naszym głównym dążeniem powinno być pozbawienie naszych wrogów ich posiadłości kolonialnych. Czyniąc tak, osłabiamy ich potęgę, a jednocześnie powiększamy te zasoby handlowe, które są jedynymi podstawami naszej siły morskiej”1.
Wojny rewolucyjnej Francji i wojny napoleońskie zaprzątają uwagę historyków od ponad dwustu lat. O samym Napoleonie napisano tysiące książek, a gdyby do tego dodać wszystkie tytuły powiązane z tym tematem – poświęcone kampaniom cesarza Francuzów, polityce i dyplomacji, jak również jego przeciwnikom i sojusznikom – to łączna liczba owych pozycji z pewnością wynosiłaby setki tysięcy. Zwłaszcza w ostatniej dekadzie opublikowano wiele nowych tytułów, w tym ponad tuzin biografii Napoleona. Półki każdej przyzwoitej biblioteki wręcz uginają się pod ciężarem dzieł poświęconych wojnom napoleońskim.
Mam wszakże mocne przekonanie, że historia wojen rewolucyjnej Francji i wojen napoleońskich jest znacznie bardziej złożona, niż to przedstawiano w tradycyjnym ujęciu, które traktuje tę epokę albo jako tło dla życiorysu Napoleona, albo jako pretekst do opisu wojen z kolejnymi koalicjami na obszarze Europy. Istnieje oczywiście potężna literatura naukowa poświęcona wojskowości i dyplomacji epoki napoleońskiej – książka Paula Schroedera The Transformation of European Politics stanowi jeden z najdoskonalszych przykładów tego gatunku – ale ogranicza się ona do opisywania Starego Kontynentu. Nieliczne opracowania, które wychodzą poza granice Europy, zazwyczaj trzymają się rywalizacji francusko-brytyjskiej, niewiele uwagi poświęcając innym wydarzeniom. Przykładem może tu być wydane niedawno doskonałe dzieło brytyjskiego historyka Charlesa Esdaile’a Napoleon’s Wars: An International History, czyli „historia wojen napoleońskich, która odzwierciedla ich ogólnoeuropejski wymiar i nie koncentruje się wyłącznie na Francji”2. W tym wypadku jednak autor ponownie skupia się na Europie.
Ja zamierzam wzbogacić historię tych wojen, wykazując, że między rokiem 1792 i 1815 sprawy europejskie nie rozwijały się wcale w izolacji od reszty globu. W rzeczy samej wstrząsy, jakie od 1789 roku zaczęły się rozchodzić z Francji, zwykle przesłaniają nam fakt, że francuskie wojny rewolucyjne i wojny napoleońskie miały prawdziwie globalne reperkusje. Austerlitz, Trafalgar, Lipsk i Waterloo zajmują poczesne miejsce w standardowych opracowaniach poświęconych wojnom napoleońskim, ale obok nich musimy również omówić Buenos Aires, Nowy Orlean, Queenston, Ruse, Aslanduz, Assaije, Makau, Oravais i Aleksandrię. Nie sposób w pełni pojąć znaczenie tego okresu, jeśli pominiemy brytyjskie ekspedycje do Argentyny i południowej Afryki, francusko-brytyjskie intrygi dyplomatyczne w Iranie i na Oceanie Indyjskim, francusko-rosyjskie machinacje w imperium osmańskim i rosyjsko-szwedzkie walki o Finlandię. Zamiast pozostawać gdzieś na peryferiach opowieści, wszystkie te wydarzenia i epizody są tutaj w centrum uwagi. Kiedy rozpatruje się wojny napoleońskie w kontekście globalnym, widać wyraźnie, że miały one znacznie poważniejsze i bardziej długofalowe skutki na obszarach zamorskich niż w samej Europie. Ostatecznie przecież Napoleon został pokonany, a jego imperium wymazane z mapy Starego Kontynentu. W tym samym okresie jednak Brytyjczycy umocnili swoją władzę imperialną w Indiach, co było kluczowym wydarzeniem, które pozwoliło im zyskać w XIX wieku pozycję globalnego hegemona. Ten proces budowy imperium wymagał potężnego zaangażowania ludzi i środków. Więcej Brytyjczyków zginęło w epizodycznych kampaniach w Indiach Zachodnich i Wschodnich niż w czasie walk z Francuzami na Półwyspie Iberyjskim w latach 1807–18143. Ale nie tylko ekspansja brytyjska sprawiała, że omawiany okres miał doniosłe znaczenie w skali światowej. Na początku XIX wieku Rosja realizowała swoje cele kolonialne w Finlandii, Polsce i na północno-zachodnim wybrzeżu Ameryki Północnej oraz prowadziła ekspansję na Półwyspie Bałkańskim i Kaukazie kosztem imperium osmańskiego oraz Iranu. W samym tylko świecie atlantyckim w czasie wojen napoleońskich trwała zacięta rywalizacja między trzema starymi imperiami europejskimi i młodą republiką amerykańską, każda ze stron zaś pragnęła obronić swój stan posiadania i powiększyć go kosztem innych. Stany Zjednoczone z górą dwukrotnie powiększyły swoje terytorium dzięki nabyciu Terytorium Luizjany od Francji, a następnie rzuciły wyzwanie Wielkiej Brytanii w czasie wojny z lat 1812–1815. Na Karaibach rewolucja francuska doprowadziła do wybuchu powstania na Haiti, najbardziej brzemiennego w skutki ze wszystkich buntów niewolników, do jakich doszło nad Atlantykiem. Z kolei okupacja Hiszpanii przez Napoleona w 1808 roku pobudziła ruchy niepodległościowe w Ameryce Łacińskiej, które następnie położyły kres hiszpańskiemu imperium kolonialnemu i stworzyły całkiem nową rzeczywistość polityczną w regionie. Doniosłe zmiany zachodziły również w świecie muzułmańskim, gdzie wstrząsy polityczne, ekonomiczne i społeczne w imperium osmańskim oraz Iranie położyły fundamenty pod dylemat „kwestii wschodniej”. W Egipcie inwazje francuska i brytyjska w latach 1798–1807 utorowały drogę do przejęcia władzy przez Muhammada Alego i narodzin silnego państwa egipskiego, które miało kształtować sprawy bliskowschodnie przez resztę stulecia. Skutki walk o panowanie w Europie dotknęły również południowej Afryki, Japonii, Chin czy Indonezji.
Osobiście mogę stwierdzić, że poświęciwszy sporo ponad dwie dekady na studiowanie wojen napoleońskich i nauczanie o nich, uznałem, że jest pilna potrzeba napisania monografii ukazującej to zagadnienie w perspektywie międzynarodowej. Historia uczy nieubłaganej prawdy, że konsekwencje działań trwają jeszcze długo po tym, jak same wydarzenia dobiegną końca – i dobrym przykładem tej zasady jest omawiany tutaj okres. Wojny napoleońskie postawiły wiele części świata na odrębnym kursie rozwoju i bez nich sama rewolucja francuska mogłaby pozostać zasadniczo europejską sprawą o ograniczonym wpływie na świat zewnętrzny. Ambicje Francji i próby ich udaremnienia przez pozostałe państwa europejskie sprawiły jednak, że wojna dotarła do odległych zakątków świata. Jak zauważył pewien historyk amerykański: „Po części celowo, a po części wbrew sobie Napoleon uczynił z rewolucji kluczowe wydarzenie w dziejach Europy i świata”4.
Niniejsza książka jest podzielona na trzy części. Pierwsza z nich zawiera przegląd wydarzeń okresu rewolucyjnego od wybuchu rewolucji francuskiej w 1789 roku aż po dojście do władzy generała Napoleona Bonapartego w roku 1799. Przedstawia ona tło i kontekst późniejszych wydarzeń, gdyż nie sposób zrozumieć wojen napoleońskich bez przyjrzenia się dekadzie, która je poprzedzała. Druga część przedstawia dalsze wydarzenia w układzie chronologicznym, a następnie przechodzi do opisu sytuacji w poszczególnych częściach świata. Rozpoczyna się od okresu pokoju w Europie w latach 1801–1802 i ukazuje starania Napoleona o skonsolidowanie zdobyczy francuskich z czasu wojen rewolucyjnych oraz reakcje reszty Europy na te poczynania. W rozdziałach ósmym i dziewiątym skupiam się na napięciach w stosunkach francusko-brytyjskich, które ostatecznie doprowadziły do wybuchu konfliktu mającego ogarnąć resztę kontynentu. W kolejnych rozdziałach narracja odchodzi od tradycyjnego skupienia uwagi na wydarzeniach w zachodniej i środkowej Europie, aby zająć się innymi obszarami konfliktu, takimi jak Skandynawia, Półwysep Bałkański, Egipt, Iran, Chiny, Japonia i obie Ameryki, pokazując, jak wielki był zasięg wojen napoleońskich. W trzeciej i ostatniej części książki śledzę upadek napoleońskiego imperium. Do tego momentu działania wojenne w Azji niemal dobiegły końca, dlatego narracja przenosi się do Europy i Ameryki Północnej, by skończyć się klęską Napoleona i zwołaniem kongresu wiedeńskiego. Ostatni rozdział książki przedstawia szerokie spojrzenie na świat po zakończeniu wojny.
Podejmując się tego zadania, co nieuniknione musiałem zastosować mocno selektywne podejście, dlatego wiele zagadnień nie zostało uwzględnionych ani obszernie omówionych w niniejszym opracowaniu. Mam nadzieję, że pomimo to dokonane przeze mnie wybory nie odwrócą uwagi czytelnika od przesłania książki, która nadal będzie pokazywać, jak i dlaczego wojny napoleońskie oraz walczące w niej strony wpłynęły na bieg wydarzeń na całym świecie.

Przypis

W tym okresie Wielka Brytania uczestniczyła w wojnach przeciwko Francji w latach 1702–1713 (hiszpańska wojna sukcesyjna), 1743–1748 (austriacka wojna sukcesyjna) i 1756–1763 (wojna siedmioletnia, która w koloniach północnoamerykańskich rozpoczęła się starciami lokalnymi już w 1754 roku) – przyp. tłum.