Ulisses

Mówi się o nim, że to majstersztyk literackiego modernizmu, najdoskonalsza artystycznie powieść, jaką kiedykolwiek napisano, najtrudniejsza w lekturze (i przekładzie) książka świata, księga ksiąg, zawierająca całą wiedzę ludzkości, powieść z kluczem albo powieść szyfr, kryjąca tajemne treści.

Niektórzy komentatorzy twierdzą nawet, że literatura przed tym utworem i po nim to dwa odrębne światy. „Ulissesa” ustawiono więc na piedestale i koturnach, do wtóru łatwo wpadających w ucho opinii o jego elitaryzmie, dlatego wciąż otacza go sława utworu wybitnie nieprzystępnego językowo i erudycyjnie. Owszem, niesie on i takie filozoficzno-dyskursywne cechy czy wartości, jest jednak dziełem otwartym, wielowarstwowym, które da się odbierać również jako realistyczną, tragikomiczną opowieść o zwykłym ludzkim losie, zrozumiałą pod każdą szerokością geograficzną.

Lektura dublińskiej epopei to porywająca przygoda – intelektualna, choć jednocześnie ludyczna, podobna do tej, jaką okazało się jej tłumaczenie, gdyż powieść tę można czytać również dla rozkoszy czysto estetycznych i emocjonalnych, płynących z obcowania z giętkim, pasjonującym, proteuszowym Słowem, na każdej stronie ustanawiającym własny, zaskakujący, a przez to przyjemny w epistemologicznym kontakcie kosmos elementów znaczących i znaczonych.

Drugi polski przekład „Ulissesa” próbuje zwrócić uwagę i na tę jego epikurejską właściwość – w nadziei, że będzie odtąd czytany bardziej jako nadal żywa arcymistrzowska powieść, mniej zaś niczym legenda, dostępna jedynie dla wtajemniczonych.

Maciej Świerkocki

I

Solennie napuszony, pulchny Goguś Mulligan zstąpił z progu u wylotu schodów, niosąc pełną piany do golenia miseczkę, na której leżały skrzyżowane lusterko i brzytwa. Lekki poranny wiaterek podtrzymywał poły żółtego rozpasanego szlafroka za jego plecami. Mulligan wysoko wzniósł miseczkę, po czym zaintonował:
– Introibo ad altare Dei.
Znieruchomiały, spojrzał w dół na ciemne, kręte schody, i krzyknął opryskliwie:
– Chodź tu, Kindż! No chodź, ty strachliwy jezuito.
Uroczyście ruszył naprzód i wszedł na okrągłą barbetę. Odwrócił się, po czym z powagą trzykrotnie pobłogosławił wieżę, najbliższą okolicę i budzące się wzgórza. Zauważywszy Stephena Dedalusa, pochylił się ku niemu i szybko zaczął kreślić w powietrzu znaki krzyża, gulgocząc przy tym gardłowo i kręcąc głową. Naburmuszony, zaspany Stephen oparł się rękami o najwyższy stopień schodów i zmierzył zimnym spojrzeniem rozedrgane, rozgulgotane, końsko pociągłe, błogosławiące go oblicze oraz nieprzystrzyżone i bynajmniej nieokalające tonsury złociste włosy w odcieniu jasnej słojowatej dębiny.
Mulligan zerknął na moment pod lusterko, po czym szybko zakrył nim znowu miseczkę.
– Rozejść się, rozkazał surowo.
I zaraz dodał kaznodziejskim tonem:
– Albowiem, o umiłowani moi, oto jest Krystka prawdziwa: ciało, dusza, krew i o rany boskie! Bardzo proszę o nastrojową muzykę. Panowie, zamknijcie oczy. Chwileczkę. Mamy tu mały problem z białymi ciałkami krwi. Bądźcie wszyscy cicho.
Spojrzał z ukosa w górę i przeciągle, delikatnie gwizdnął, jak gdyby dawał komuś sygnał, a następnie znieruchomiał na chwilę w pełnym zachwytu skupieniu. Jego równe białe zęby połyskiwały gdzieniegdzie złotymi koronkami. Chryzostom. W ciszy odpowiedziały mu dwa głośne przenikliwe gwizdnięcia.
– Dzięki, stary, zawołał raźno. To w zupełności wystarczy. Wyłącz prąd, dobra?
Zeskoczył z barbety i otulając nogi fałdami przypominającego sutannę szlafroka, spojrzał z powagą na swojego widza. Pulchna, wycieniowana, ponura, owalna twarz Mulligana przywodziła na myśl znanego dostojnika Kościoła, średniowiecznego mecenasa sztuk pięknych. Na jego ustach bezdźwięcznie wykwitł sympatyczny uśmiech.
– Przecież to farsa, odezwał się wesoło. Znaczy to twoje imię i absurdalne nazwisko starożytnego Greka.
Wskazał Stephena palcem w przyjacielskim, żartobliwym geście, i podszedł do parapetu, śmiejąc się sam do siebie. Dedalus niechętnie ruszył w jego stronę, zatrzymał się w pół drogi i przysiadł na skraju barbety, wciąż mu się przyglądając, a Mulligan oparł lusterko na parapecie wieży, zamoczył pędzel w miseczce, namydlił twarz i szyję, po czym ciągnął dalej rozbawionym głosem:
– Moje imię i nazwisko też brzmi absurdalnie: Malachi Mulligan, dwa daktyle. Ale słychać w nim helleńską nutę, nie? Jest gibkie i rozbrykane, jak nie przymierzając taki goguś i koziołek jak ja. Musimy pojechać do Aten. Pojedziesz, jeżeli uda mi się namówić ciotkę, żeby wysupłała dwadzieścia funciaków?
Odłożył pędzel i śmiejąc się z uciechy, zawołał:
– Czy Dedalus pojedzie? Nudny jezuskowaty jezuita.
Urwał i zaczął się starannie golić.
– Powiedz mi, odezwał się cicho Stephen.
– Co, mój ukochany?
– Jak długo Haines będzie mieszkał z nami w tej wieży?
Mulligan odwrócił się przez prawe ramię, eksponując ogolony policzek.
– Boże, on naprawdę jest koszmarny, stwierdził szczerze. Zakuta anglosaska pała. Jego zdaniem nie jesteś dżentelmenem. Boże, ci cholerni Angole. Są tacy nadęci, bo mają forsę i gazy. Bo on studiował w Oksfordzie. A wiesz, Dedalusie, że to właśnie ty masz maniery prawdziwego oksfordczyka? Haines nie potrafi cię rozgryźć. To ja nadałem ci najtrafniejsze miano: jesteś Kindż, ostry jak kindżał.
Ostrożnie ogolił podbródek.
– Przez całą noc bredził coś o jakiejś czarnej panterze, odezwał się Stephen. Gdzie trzyma futerał z bronią?
– Żałosny pomyleniec. Spietrałeś się?
– Owszem, odparł Stephen żywo i z narastającym strachem. Na tym odludziu, w ciemności, z obcym facetem, który majaczy i stęka, że zastrzeli czarną panterę. Ty ratowałeś tonących, ale ja nie jestem bohaterem. Jeżeli Haines zostanie, wyprowadzę się.
Mulligan zmarszczył brwi, spoglądając na pianę na ostrzu brzytwy. Zeskoczył ze swojej grzędy i zaczął pospiesznie szperać po kieszeniach spodni.
– Zasraństwo, zawołał chrapliwie i niedelikatnie.
Podszedł do barbety, wcisnął dłoń w kieszeń na piersi Stephena i poprosił:
– Udziel nam pożyczki w postaci twej nosościerki, iżbym mógł wytrzeć brzytew.
Stephen z bólem serca pozwolił mu wyciągnąć swoją brudną, wymiętoszoną chusteczkę do nosa i demonstracyjnie podnieść ją wysoko za róg. Mulligan wytarł brzytwę do czysta, a potem, przypatrując się chusteczce, powiedział:
– Nosościerka barda. Nowy kolor malarski dla irlandzkich poetów: zieleń smarkowa. Prawie czuje się jej smak, no nie?
Ponownie wszedł na parapet i wyjrzał na Zatokę Dublińską, a jego jasnodębinowe loki kołysały się lekko niczym kłosy.
– Jezu, powiedział cicho. Czy morze nie jest takie, jak powiada Algy, czyli że to nasza kochana siwa matka? Smarkozielone morze. Mosznykurczące morze. Epi oinopa ponton. Ach, ci Grecy, Dedalusie. Muszę cię w nich podszkolić. Musisz ich przeczytać w oryginale. Thalatta! Thalatta! Morze to nasza wielka, kochana macierz. Chodź tu, popatrz na nią.
Stephen wstał i podszedł do parapetu. Oparł się o niego, a potem spojrzał w dół na wodę i statek pocztowy, który wychodził właśnie z portu Kingstown.
– Nasza potężna matka, rzekł Mulligan.
W jednej chwili przeniósł badawcze spojrzenie swoich wielkich oczu z morza na twarz Stephena.
– Moja ciotka uważa, że to ty zabiłeś swoją matkę, powiedział. Dlatego nie pozwala mi się z tobą zadawać.
– Ktoś ją zabił, i owszem, odparł ponuro Stephen.
– Do diabła, Kindż, mogłeś uklęknąć, skoro prosiła cię o to umierająca. Czuję się tak samo hiperborejskim nadczłowiekiem jak ty. Ale pomyśleć tylko, że twoja mama, wydając ostatnie tchnienie, błagała, żebyś uklęknął i pomodlił się za nią, a ty jej odmówiłeś. Jest w tobie coś złowrogiego…
Umilkł, żeby raz jeszcze namydlić trochę drugi policzek. Wykrzywił wargi w pobłażliwym uśmiechu.
– Urodziwy komediant i tyle, mruknął do siebie. Kindż, najurodziwszy ze wszystkich komediantów.
Golił się dokładnie i starannie, w milczeniu, z powagą.
Wsparty łokciem na wyszczerbionym granicie Stephen przytknął dłoń do czoła i wbił wzrok w strzępiący się mankiet rękawa swojej czarnej wyświeconej marynarki. Serce przeszywał mu ból, nie był to jednak jeszcze ból miłości. Po śmierci przyszła do niego we śnie, bez słowa, jej wynędzniałe ciało w luźnym brunatnym gieźle zalatywało woskiem i drewnem różanym, a oddech wilgotnym popiołem, gdy pochyliła się nad synem w milczeniu i z wyrzutem. Wzdłuż brzegu wytartego mankietu ciągnęło się morze, które ten stojący obok dobrze odkarmiony facet wysławiał jako wielką kochaną matkę. Matowozieloną płynną masę okalał pierścień zatoki i horyzontu. Przy matczynym łożu śmierci biała porcelanowa miseczka z zielonkawą kleistą żółcią, którą matka wyrywała ze swojej gnijącej wątroby w głośnych, jękliwych atakach torsji.
Mulligan ponownie wytarł brzytwę.
– Ach, ty biedny bezdomny psie, odezwał się dobrodusznie. Muszę ci podarować koszulę i kilka nosościerek. Jak tam te twoje galoty z drugiej ręki?
– Całkiem dobrze leżą.
Mulligan zaatakował brzytwą dołeczek pod dolną wargą.
– Przecież to farsa, stwierdził z zadowoleniem, powinno się raczej mówić, że są z drugiej nogi. Ale jeden Bóg wie, czy nie pozbył się ich jakiś syfilityczny miglanc. Mam takie śliczne szare spodnie w cieniuteńkie paseczki. Będziesz w nich wyglądał jak malowanie. Nie żartuję, Kindż. Do licha, przyzwoicie ubrany prezentujesz się naprawdę morowo.
– Dzięki, odrzekł Stephen. Jeżeli są szare, to nie mogę ich nosić.
– Nie może ich nosić, Mulligan zwrócił się do własnej twarzy w lusterku. Ma swoje zasady. Morduje rodzoną matkę, ale nie włoży szarych spodni w żałobie.
Zręcznie złożył brzytwę i opuszkami palców przeciągnął po gładkiej już skórze.
Stephen odwrócił wzrok od morza i spojrzał na pulchne oblicze o rozbieganych dymnoniebieskich oczach.
– Ten facet, z którym byłem wczoraj wieczorem w tawernie Ship, powiedział Mulligan, twierdzi, że jako ekscentryk cierpisz na o.p.s. Pracuje w wariatkowie, w Richmond, z Conollym Normanem. Na ogólne porażenie szaleństwem.
Zakreślił w powietrzu półkole lusterkiem, aby za pomocą odbijającego się w nim słońca, które zaczęło połyskiwać na wodzie, wysłać tę wiadomość w szeroki świat. Faliste wargi odsłoniły w uśmiechu ogolonej twarzy czubki białych lśniących zębów. Silnym, mocno zbudowanym cielskiem Mulligana wstrząsnął śmiech.
– Przyjrzyj się sobie, ty potworny bardzie.
Stephen pochylił się naprzód, zerknął w rozszczepione krzywą rysą lusterko i włosy stanęły mu dęba. Jak widzi mnie on i inni. Kto wybrał mi tę facjatę? Pysk bezdomnego psa, którego należy uwolnić od pasożytów. Ona też mi zadaje to pytanie.
– Lusterko zwędziłem z pokoju posługaczki, oznajmił Mulligan. Oddaje jej sprawiedliwość. Ciotka zawsze zgadza nieciekawe służące dla Malachiego. Nie chce wodzić go na pokuszenie. A dziewczyna ma na imię Ursula.
Roześmiał się raz jeszcze, po czym odsunął lusterko sprzed spoglądających w nie oczu Stephena.
– Wściekłość Kalibana, który nie widzi swojej twarzy w zwierciadle, powiedział. Szkoda, że Wilde już nie żyje i nie może cię zobaczyć.
Stephen cofnął się, wyciągnął palec i stwierdził z goryczą:
– To symbol irlandzkiej sztuki. Pęknięte lusterko służącej.
Mulligan nagle wziął Stephena pod rękę i zaczął obchodzić z nim wieżę dookoła; brzytwa i lusterko klekotały mu w tej kieszeni, do której je sobie wcisnął.
– Nieładnie z mojej strony, że tak się z tobą droczę, co, Kindż? zagadnął dobrotliwie. Bóg wie, że masz w sobie więcej animuszu niż jakikolwiek inny irlandzki pisarz.
Znów odparował sztych. Boi się lancetu mojej literatury, tak jak ja jego. Zimnej stalówki.
– Pęknięte lusterko służącej. Powiedz to temu oksfordczykowi z dołu, temu wołu z pozłacanymi rogami, i naciągnij go na gwineę. Ma forsy jak lodu i nie uważa cię za dżentelmena. Jego stary zbił majątek, sprzedając jalapę Zulusom, albo na jakimś innym paskudnym szwindlu. Boże, Kindż, gdybyśmy tylko umieli współpracować, może udałoby się nam coś zrobić dla tej wyspy. Zhellenizować ją.
Ramię Cranly’ego. Ramię Mulligana.
– I pomyśleć tylko, że musisz żebrać u tych świń. Ja jeden wiem, jaki jesteś. Dlaczego nie chcesz mnie obdarzyć większym zaufaniem? Masz do mnie jakieś żale? Chodzi ci o Hainesa? Jeżeli będzie rozrabiał, sprowadzę tu Seymoura i pochlastamy mu łachy gorzej niż tamci wtedy Clive’owi Kempthorpe’owi.
Krzyki forsiastych młodzieńców w mieszkaniu Kempthorpe’a. Blade twarze, najeźdźcy: trzymają się pod boki ze śmiechu, obejmują jeden drugiego, O, niech ja skonam! Przekaż jej tę wiadomość delikatnie, Aubrey! Skonam ze śmiechu! Strzępy jego pociętej koszuli chłoszczą pustą przestrzeń, gdy w opuszczonych do kostek spodniach skacze i kuśtyka wokół stołu, ścigany przez Adesa z kolegium Magdalen, dzierżącego w ręku nożyce krawieckie. Pozłacany marmoladą pysk przerażonego cielca. Nie ściągajcie mi spodni! Zabraniam wam, nie wygłupiajcie się!
Krzyki przez otwarte okno płoszą wieczór na kwadratowym dziedzińcu. Głuchy ogrodnik w fartuchu i masce ochronnej, w której wygląda niczym Matthew Arnold, pcha kosiarkę na ponurym trawniku, kątem oka przyglądając się roztańczonym plamkom ściętych źdźbeł.
My sami, Sinn Féin… Nowy poganizm… Omphalos.
– Niech zostanie, powiedział Stephen. Jest w porządku, przeszkadza mi tylko w nocy.
– No to o co chodzi? spytał zniecierpliwiony Mulligan. Wykrztuś to wreszcie. Jestem z tobą całkowicie szczery. Co ty tam znowu masz do mnie?
Przystanęli, żeby popatrzeć w stronę obłego przylądka Bray Head spoczywającego na wodzie niczym pysk śpiącego wieloryba. Stephen w milczeniu uwolnił rękę z uścisku Mulligana.
– Chcesz, żebym ci powiedział?
– Tak. O co ci chodzi? Nie przypominam sobie, żeby coś się stało.
Spojrzał Stephenowi w oczy. Mulliganowe czoło owiał łagodny wietrzyk, delikatnie rozdmuchując mu nieuczesane jasne włosy i ożywiając srebrzyste ogniki niepokoju w jego oczach.
Przygnębiony własnym głosem Stephen zapytał:
– Pamiętasz dzień, kiedy odwiedziłem cię pierwszy raz po śmierci mojej matki?
Mulligan natychmiast zmarszczył brwi.
– Co? Gdzie? Nic nie pamiętam. Wyłącznie idee i wrażenia zmysłowe. A dlaczego? Co się wtedy stało, w imię boże?
– Parzyłeś akurat herbatę i poszedłeś po więcej gorącej wody. Wtedy z salonu wyszła twoja mama i jakiś jej gość. Zapytała, kto jest u ciebie w pokoju.
– Tak? I co odpowiedziałem? Nie pamiętam.
– Odpowiedziałeś: „Och, to tylko Dedalus, którego matka zdechła jak zwierzę”.
Na policzek Mulligana wystąpił rumieniec, czyniący go młodszym i bardziej czarującym.
– Naprawdę? No to co? A cóż w tym złego?
Otrząsnął się nerwowo, by pozbyć się skrępowania.
– A co znaczy śmierć, zapytał, twojej matki, twoja albo moja? Ty widziałeś tylko swoją umierającą matkę, a ja codziennie widzę ludzi, którzy wyciągają kopyta w szpitalu Mater albo w Richmond i których sieka się potem w sali sekcyjnej jak flaki wołowe. Śmierć jest zwierzęca i tyle. Po prostu nieważna. Nie chciałeś uklęknąć, żeby się pomodlić za swoją mamę, kiedy cię o to prosiła na łożu śmierci. Dlaczego? Bo masz w sobie te przeklęte jezuickie skłonności, tylko że zaszczepiono ci je nie tam, gdzie trzeba. Dla mnie to wszystko jest zwierzęcą farsą. Płaty mózgowe pacjentki przestały funkcjonować. Na lekarza mówi „sir Peter Teazle” i próbuje zbierać jaskry z poszwy. Ustępuj jej, dopóki nie będzie po wszystkim. Ukrzyżowałeś ostatnie przedśmiertne życzenie konającej, a obrażasz się na mnie, bo nie skomlę jak wynajęty płaczek od Lalouette’a. To absurd! Być może faktycznie wyraziłem się w ten sposób, nie chciałem jednak znieważyć pamięci twojej matki.
W miarę jak mówił, nabierał większej śmiałości. Osłaniając rany, które słowa Mulligana zadały jego sercu, Stephen odpowiedział bardzo zimno:
– Nie chodzi mi o to, że znieważyłeś ją.
– Więc o co?
– Że znieważyłeś mnie.
Mulligan odwrócił się na pięcie.
– Och, ten facet jest nie do wytrzymania! zawołał.
Odszedł szybkim krokiem wzdłuż parapetu. Stephen pozostał na swoim posterunku, spoglądając ponad spokojnym morzem w stronę przylądka. I morze, i przylądek zrobiły się niewyraźne. Krew pulsowała Stephenowi w oczach, mącąc wzrok, poczuł, że pałają mu policzki.
Z wnętrza wieży zabrzmiał donośny głos:
– Jesteś tam, Mulligan?
– Już idę.
Po chwili Mulligan znów zwrócił się do Stephena i powiedział:
– Popatrz na morze. Co je obchodzą zniewagi? Daj sobie spokój z Loyolą, Kindż, i chodź na dół. Nasz anglosaski zdobywca, Sassenach, łaknie porannego boczku.
Jego głowa ponownie znieruchomiała na chwilę już na szczycie schodów, na wysokości dachu.
– Nie gryź się z tego powodu przez cały dzień, powiedział. Nieważne, co ja myślę. Odrzuć lękliwe smutki.
Głowa Mulligana zniknęła, ale ze schodów dobiegał teraz dudniący, basowy pomruk jego wędrującego coraz niżej głosu:

Nie myśl o smutkach, odrzuć lęk.
Pośród sekretów serca złóż
kochania piołunowy dziw.
Fergus to pan mosiężnych piast…

Z klatki schodowej w spokoju poranka bezszelestnie wypływał leśny mrok, kierując się w stronę morza, na które patrzył Stephen. Lustro wody w zatoce i poza nią ostro bielało, gdy przebiegały po nim lekkie stopy, obute jedynie w światło. Pan mglistobiałych wodnych grzyw. Biała pierś ciemnego morza. Akcenty splatają się po dwa. Struny harfy szarpie dłoń, która łączy splatające się akordy. Spienione, skoligacone słowa połyskują bielą na ciemnej fali przypływu.
Słońce zaczęła powoli zasłaniać chmura, ocieniając zatokę ciemniejszą zielenią. Leżała za jego plecami, czara wody goryczy. Pieśń Fergusa; wyśpiewywałem ją samotnie w domu, przeciągając długie mroczne akordy. Drzwi do pokoju matki były otwarte: chciała słuchać mojej muzyki. Podszedłem do niej oniemiały z przerażenia i żalu. Płakała w tym nieszczęsnym łóżku. Z powodu tych słów, Stephenie; nad kochania piołunowym dziwem.
Gdzie ona teraz jest?
Jej sekrety; stare wachlarze z piór zdobione frędzelkami, przypudrowane piżmem karnety balowe, bursztynowe paciorki błyszczącego różańca w zamkniętej na klucz szufladzie. Jak była mała, w słonecznym oknie jej domu wisiała ptasia klatka. Słyszała starego Royce’a w przedstawieniu o Turko Groźnym i śmiała się z innymi widzami, gdy śpiewał:

Jam jest ów młodzian,
co zostanie odzian
w niewidzialność.

Fantasmagoryczna radość, złożona i schowana; piżmoperfumowana.

Pośród sekretów serca złóż…

Złożona i schowana w pamięci natury razem ze swoimi zabawkami. Jego pogrążony w zadumie umysł osaczają wspomnienia. Szklanka wody z kranu po przyjęciu sakramentu. Wypestkowane jabłko pełne brązowego cukru, piekące się dla niej w kominku pewnego posępnego jesiennego wieczoru. Jej kształtne paznokcie czerwone od krwi rozgniecionych wszy z dziecięcych koszul.
Po śmierci przyszła do niego we śnie, bez słowa, wynędzniałe ciało w luźnym brunatnym gieźle pachniało woskiem i drewnem różanym, a oddech wilgotnym popiołem, gdy pochyliła się nad nim, bezgłośnie wypowiadając tajemnicze słowa.
Szkliste oczy, patrzące już zza grobu, by wstrząsnąć moją duszą i złamać ją. Tylko na mnie. Upiorna świeca, żeby oświetlała jej agonię. Upiorne światło na umęczonej twarzy. Chrapliwy głośny oddech, rzęziła z przerażenia, kiedy wszyscy modlili się na klęczkach. Patrzyła mi w oczy, żeby mnie powalić na kolana. Liliata rutilantium te confessorum turma circumdet: iubilantium te virginum chorus excipiat.
Ty demonie cmentarny! Trupojadzie!
Nie, mamo. Daj mi spokój, daj mi żyć.
– Ahoj, Kindż!
Z wnętrza wieży dobiegł śpiewny głos Mulligana. Rozległ się ponownie, zbliżał się. Stephen, wciąż rozedrgany od krzyku swojej duszy, usłyszał ciepłe, płynne światło słoneczne, a za plecami przyjazne słowa.
– Dedalus, ty ślamazaro, bądź tak miły i zejdź na dół. Śniadanie gotowe. Haines przeprasza, że nas wczoraj obudził. Już wszystko dobrze.
– Idę, odpowiedział Stephen, odwracając się.
– To chodź, na litość boską. Na moją litość i na litość nas wszystkich.
Głowa Mulligana zniknęła i pojawiła się znowu nad schodami.
– Powiedziałem mu o tym twoim symbolu sztuki irlandzkiej. Mówi, że to szalenie błyskotliwy koncept. Naciągnij go na tego funciaka, co? Znaczy na gwineę.
– Dziś rano dostaję pensję, odpowiedział Stephen.
– Szkolny łup? Ile? Cztery funciaki? Pożycz no jednego naszej osobie.
– Jak chcesz, odparł Stephen.
– Cztery błyszczące suwereny, zawołał z zachwytem Mulligan. Pójdziemy na wspaniały durch, żeby zadziwić druidycznych druidów. Cztery suwereny wszechmogące.
Wyrzucił ręce w górę i ciężkim krokiem zbiegł po kamiennych schodach, fałszując z cockneyowskim akcentem:

O, czy nie będzie nam wesoło
pić whiskey, piwo i wino w koło
w koronacji
w koronacji dzień?
O, czy nie będzie nam wesoło
w koronacji dzień?

Ciepłe słońce weseli się nad morzem. Na parapecie świeciła niklem zapomniana miseczka do golenia. Dlaczego miałbym ją znieść na dół? Może raczej niech zostanie tu na cały dzień, zapomniana przyjaźń?
Podszedł bliżej, przez chwilę trzymał naczynie w dłoniach, dotykając jego chłodu i czując woń kleistej jak ślina piany, w której sterczał pędzel. W ten sam sposób niosłem kiedyś kadzielnicę w Clongowes. Jestem teraz inny, a przecież taki sam. Ministrant. Też sługa. Sługa służącego.
W pogrążonym w półmroku kopulastym salonie wieży wciąż okryty szlafrokiem Mulligan krzątał się żwawo wokół paleniska, na przemian odsłaniając i zasłaniając jego żółty blask. Przez wysokie otwory strzelnicze padały na kamienną posadzkę dwa snopy łagodnego światła, a w ich punkcie stycznym unosił się obłok węglowego dymu i wirujące opary smażonego tłuszczu.
– Udusimy się, powiedział Mulligan. Haines, otwórz drzwi, dobrze?
Stephen postawił miseczkę do golenia na szafce kuchennej. Z hamaka, w którym siedział, podniósł się wysoki mężczyzna, podszedł do drzwi i uchylił ich wewnętrzne skrzydła.
– Masz klucz? – spytał.
– Dedalus ma, odparł Mulligan. O jerum, duszę się.
Nie podnosząc wzroku znad ognia, ryknął:
– Kindż!
– Jest w zamku, odpowiedział Stephen, podchodząc bliżej.
Klucz obrócił się dwukrotnie z chrapliwym zgrzytem, a kiedy ciężkie odrzwia zostały otwarte na oścież, do wnętrza wtargnęły mile widziane światło i rześkie powietrze. Haines wyjrzał z progu na zewnątrz. Stephen przyciągnął swoją ustawioną zatrzaskami do góry walizkę bliżej stołu, usiadł na niej i czekał. Mulligan wrzucił smażeninę na półmisek, który miał pod ręką, zaniósł go wraz z dużym imbrykiem na stół, ciężko postawił naczynia i odetchnął z ulgą.
– Cieknie ze mnie, jak powiedziała świeca, kiedy… Ale sza. Ani słowa więcej na ten temat. Nie śpij, Kindż. Chleb, masło, miód. Wejdź, Haines. Żarcie gotowe. Pobłogosław nas, Panie, i te Twoje dary. Gdzie cukier? Rany koguta, nie ma mleka.
Stephen przyniósł z szafki bochenek chleba, słoik miodu i maselniczkę. Mulligan usiadł, nagle rozzłoszczony.
– Co to za burdel? powiedział. Kazałem jej przyjść po ósmej.
– Możemy wypić czarną, odrzekł Stephen. W szafce jest cytryna.
– Och, niech diabli porwą ciebie i te twoje paryskie fanaberie, rzucił Mulligan. Chcę mleka z Sandycove.
Haines wrócił od drzwi i powiedział cicho:
– Baba z mlekiem idzie już na górę.
– Niech ci Bóg błogosławi, zakrzyknął Mulligan, zrywając się z krzesła. Siadaj. Nalej no herbaty. Cukier jest w torebce. Macie tu, nie będę się dłużej pieprzyć z tymi jajkami.
Porozcinał usmażone jajka na półmisku i rozrzucił je na trzy talerze, mówiąc:
– In nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti.
Haines usiadł, żeby nalać herbatę.
– Po dwie kostki na głowę, powiedział. Ależ ty parzysz mocną, Malachi, słowo daję.
Piłując chleb na grube pajdy, Mulligan odezwał się przymilnym głosem staruszki:
– Bo jak se robie herbate, to herbate, powiedziała stara Groganowa. A jak siki, to siki.
– Na Jowisza, to jest prawdziwa herbata, rzekł Haines.
Mulligan piłował dalej chleb i gadał przymilnym głosem.
– „Taka juże jezdem, pani Cahill”, powiada Groganowa. „Na miły Bóg”, pani Cahill na to, „tylko nie daj Boże, żeby i do sików, i do herbaty używała pani tego samego naczynia”.
Gwałtownymi pchnięciami podsuwał kolejno współbiesiadnikom grube, wbite na czubek noża kromki chleba.
– Czysty folklor do twojej książki, Haines, stwierdził z wielkim przejęciem. Pięć linijek tekstu i dziesięć stron przypisów na temat mieszkańców Dundrum i jego rybich bóstw. Takie dzieło wydały siostry przeznaczeń w roku wielkiej wichury.
Zwrócił się do Stephena, podniósł brew i dostojnym, zaintrygowanym głosem zapytał:
– Pomnisz może, bracie, czy o naczyniu do sików i herbaty, będącym własnością starej Groganowej, wspomina się w Mabinogionie, czy jednak w Upaniszadach?
– Chyba się nie wspomina, odparł z powagą Stephen.
– Doprawdy? odpowiedział Mulligan takim samym tonem. A to z jakiego powodu, proszę ja ciebie?
– Wydaje mi się, zauważył Stephen z pełnymi ustami, że tego rodzaju naczynie nie występuje ani w Mabinogionie, ani poza nim. Można natomiast przypuszczać, że stara Groganowa była spokrewniona z Mary Ann.
Na twarzy Mulligana wykwitł pełen zachwytu uśmiech.
– Urocze, zauważył z przesadną słodyczą, odsłaniając białe zęby i sympatycznie przymrużając oczy. Tak uważasz? To absolutnie urocze.
Po chwili jego twarz nieoczekiwanie się zachmurzyła i Mulligan znowu energicznie piłując chleb, zaczął warczeć chrapliwie i skrzekliwie:

Bo zacna Mary Ann
wszystko w nosie ma
i kieckę swą podnosząc…

Napchał sobie do ust smażonych jajek na boczku i żując, buczał basowo.
W otwartych drzwiach pociemniało, kiedy ktoś wszedł do środka.
– Mliko, proszę pana.
– Niech pani wejdzie, powiedział Mulligan. Dawaj dzban, Kindż.
Staruszka podeszła bliżej i stanęła koło Stephena.
– Pienkny mamy ranek, szanowny panie, powiedziała. Chwała Bogu.
– Komu? zapytał, zerkając na nią Mulligan. No tak, jakże by inaczej.
Stephen sięgnął za siebie i wyjął z szafki dzbanek na mleko.
– Tubylczy wyspiarze, Mulligan zwrócił się beztrosko do Hainesa, często przywołują poborcę napletków.
– Ile, szanowny panie? spytała staruszka.
– Kwartę, odparł Stephen.
Patrzył, jak kobieta nalewa tłuste białe mleko do miarki, a potem do dzbanka, nie swoje. Stare zwiędłe sutki. Nalała kolejną miarkę, a po chwili dokładkę. Stara i tajemnicza, przybyła z porannego świata, może jest posłańcem. Nalewając mleko, chwaliła jego smak. Siada o świcie w kucki przy cierpliwej krowie na soczystej łące niczym czarownica na muchomorze, jej pomarszczone palce śmigają wokół tryskających wymion. Rosojedwabiste bydło ryczało wokół niej, albowiem ją znało. Najpiękniejszą z krów lub ubogą starowiną, tak nazywano Irlandię w dawnych czasach. Starucha tułaczka, skromniejsza postać istoty nieśmiertelnej, usługująca zarówno swojemu zdobywcy, jak i rozpustnikowi, który ją zdradził, obaj przyprawili jej rogi, została posłańcem tajemnego poranka. Nie wiedział, czy po to, żeby mu służyć, czy żeby go upomnieć, nie zniżyłby się jednak do tego, by błagać o jej przychylność.
– Rzeczywiście piękny, proszę pani, stwierdził Mulligan, nalewając wszystkim mleko do kubków.
– Skosztujcie, szanowny panie.
Napił się, spełniając jej prośbę.
– Gdybyśmy tylko mogli codziennie spożywać takie dobre jedzenie, zwrócił się dość głośno do staruszki, nasz kraj nie byłby pełen zepsutych zębów i przegniłych bebechów. Zamieszkujemy bagna i moczary, marnie się odżywiamy, a nasze ulice są pokryte piachem, końskim nawozem i plwocinami gruźlików.
– Uczy się pan na doktora, szanowny panie? spytała.
– Tak, proszę pani, odrzekł Mulligan.
Stephen słuchał w pełnym pogardy milczeniu. Pochyla starczą głowę na donośny głos swojego kostoprawa, szamana; mnie lekceważy. Na jego głos, bo to on rozgrzeszy i namaści przed złożeniem do grobu wszystko, co z niej zostanie, z wyjątkiem nieczystego łona kobiety, ofiary węża, z żebra mężczyzny stworzonej, nie na podobieństwo Boga. I pochyla głowę na drugi donośny głos, który teraz nakazuje jej milczeć i patrzeć pytającym, niespokojnym wzrokiem.
– Rozumie pani? zapytał Stephen.
– To po francusku, szanowny panie? staruszka zwróciła się do Hainesa.
Haines przemówił do niej ponownie, dłużej, z pewnością siebie.
– Po irlandzku, powiedział Mulligan. Gwarzycie po gaelicku?
– Cóś mi się widziało, że to irlandzki, tak na słuch. Pochodzi pan ze zachodu, szanowny panie?
– Jestem Anglikiem, odparł Haines.
– Ten pan jest Anglikiem, oświadczył Mulligan, i uważa, że w Irlandii powinniśmy mówić po irlandzku.
– Pewnie, że tak, odrzekła staruszka, i wstydno mi, że nie znam irlandzkiego. Ale te, co go znajom, mówiom, żeć to wspaniały jenzyk.
– Wspaniały to za mało powiedziane, stwierdził Mulligan. Jest cudowny, absolutnie. Dolej nam jeszcze herbaty, Kindż. Pani też się napije?
– Nie, dziękuję, proszę pana, odpowiedziała staruszka, wsuwając pałąk od bańki na ramię i zbierając się do wyjścia.
Odezwał się do niej Haines:
– Ma pani rachunek? Powinniśmy jej zapłacić, no nie, Mulligan?
Stephen nalewał herbatę do trzech kubków.
– Rachunek, szanowny panie? zapytała, zatrzymując się. No, to bendzie dwa pensy za pinte co rano przez siedem dni, znaczy sie siedem razy dwa, to bendzie szyling i dwa pensy, i tera kwarta co rano przez trzy dni po cztery pensy, to bendom trzy kwarty, znaczy się szyling. Dodać szylinga i dwa pensy, to bendom dwa szylingi i dwa pensy, szanowny panie.
Mulligan westchnął, wcisnął do ust piętkę chleba, grubo posmarowaną masłem z obu stron, wyciągnął nogi i zaczął przetrząsać kieszenie spodni.
– Płacz i płać, Haines zwrócił się do niego z uśmiechem.
Stephen napełnił trzeci kubek, łyżeczka herbaty nieznacznie zabarwiła tłuste, gęste mleko. Mulligan wyciągnął florena, obrócił go w palcach i zawołał:
– Cud!
Podsunął staruszce monetę, przesuwając ją po blacie ze słowami:
– O więcej nie proś, ma droga. Daję ci wszystko, co mogę.
Stephen położył florena na niechciwej kobiecej dłoni.
– Będziemy winni dwa pensy, powiedział.
– Nie pali się, szanowny panie, odparła starowina, biorąc monetę. Nie pali się. Do widzenia, szanowny panie.
Dygnęła i wyszła, ścigana uczuciowym śpiewem Mulligana:

Serce moje, gdybym miał coś więcej,
więcej rzuciłbym pod twoje nogi.

Mulligan odwrócił się do Stephena.
– Serio, Dedalusie. Jestem goły. Leć do tego swojego szkolnego burdla i przynieś nam trochę floty. Bardowie muszą popić i pohulać. Irlandia oczekuje, że każdy mężczyzna spełni dziś swoją powinność.
– Co mi przypomina, odezwał się Haines, wstając, że powinienem wstąpić do waszej biblioteki narodowej.
– Najpierw popływamy, oświadczył Mulligan.
Zwracając się do Stephena, spytał szyderczo:
– Czy dzisiaj jest już pora na twoją comiesięczną kąpiel, Kindż?
Następnie wyjaśnił Hainesowi:
– Nasz nieczysty bard upiera się myć tylko raz na miesiąc.
– Golfsztrom obmywa całą Irlandię, odpowiedział Stephen, pozwalając strużce miodu spłynąć z kromki chleba.
Haines, wprawnie zawiązujący sobie apaszkę pod luźnym kołnierzykiem koszulki tenisowej, odezwał się z kąta:
– Jeśli pozwolisz, będę kolekcjonować twoje powiedzonka.
Mówi do mnie. Myją się, kąpią i szorują. Sumnienia wyrzuty. Świadomość i sumienie. A jednak jeszcze jest plama.
– To o pękniętym lusterku służącej jako o symbolu sztuki irlandzkiej jest diablo dobre.
Mulligan kopnął Stephena pod stołem i ciepłym głosem powiedział:
– Zaczekaj, aż usłyszysz, co Dedalus opowiada o Hamlecie.
– Wiesz, mówię poważnie, ciągnął Haines, nadal zwracając się do Stephena. Dokładnie o tym myślałem, kiedy przyszła ta biedna starowina.
– Zarobiłbym coś na tym? spytał Stephen.
Haines roześmiał się, a zdejmując swój miękki szary kapelusz z haczyka, na którym zawieszony był hamak, odparł:
– Tego nie mogę wiedzieć.
Ruszył w stronę drzwi. Mulligan nachylił się do Stephena i z prostacką natarczywością stwierdził:
– Teraz to żeś naprawdę strzelił gafę. Po kiego to powiedziałeś?
– A bo co? odparł Stephen. Muszę zdobyć forsę. Od kogo? Albo od tej mleczarki, albo od Hainesa. Moim zdaniem nie mam innego wyboru.
– To ja go przekonuję, że powinien być dumny, że cię zna, a ty przychodzisz i miotasz tylko te swoje parszywe, złośliwe spojrzenia i ponure jezuickie szyderstwa.
– Nie pokładam jednak większych nadziei ani w niej, ani w nim.
Mulligan westchnął tragicznie i położył Stephenowi rękę na ramieniu.
– Pokładaj ją we mnie, Kindż.
Zmienionym nieoczekiwanie głosem dodał:
– Szczerze mówiąc, na Boga, chyba masz rację. Oni do niczego innego się nie nadają, niech to szlag trafi. Dlaczego nie miałbyś ich wykorzystywać, tak jak ja? Do diabła z nimi wszystkimi. Chodź, wyjdźmy z tego chlewa.
Wstał, rozpasał się z powagą, zrzucił szlafrok i wyrzekł z rezygnacją:
– Mulligan z szat obnażony.
Opróżnił kieszenie na stół.
– Oto twa nochościerka, powiedział.