Rivers of Babylon

Podobno ludzie „nawet śmierci się tak nie boją, jak tego, że im będzie zimno”. Podobno, kiedy nie wiadomo, co wolno, to wolno wszystko. Wie o tym Rácz – prymityw i cham, który właśnie został palaczem w Hotelu Ambassador.

Rácz chce się dorobić, ale praca w kotłowni nie jest lekka. Żeby zmienić układ sił, któregoś dnia po prostu zakręca kurek. I tak następuje katastrofa. Bo Rácz chce wszystkiego i potrafi to sobie wziąć. Hotel w krótkim czasie staje się jego własnością.

Swoim debiutem Peter Pišťanek wywrócił do góry nogami spojrzenie Słowaków na samych siebie. Książka szturmem wdarła się na listy bestsellerów, zyskała status kultowej, przeniesiono ją na deski teatru i ekrany kin, do dziś pozostaje jedną z najbardziej rozpoznawalnych i najczęściej kupowanych na Słowacji.

Książka szturmem wdarła się na listy bestsellerów, zyskała status kultowej, przeniesiono ją na deski teatru i ekrany kin. Zdaje się, że sam Pišťanek nawet nie przypuszczał, jak bardzo wymowa jego książki będzie aktualna nie tylko w latach 90. i poza granicami jego kraju.

Tego ranka palacz budzi się w kotłowni z taką nienawiścią w sercu, że nawet jedzenie mu nie smakuje. Wyleguje się na drewnianej ławie, drapie po swędzącej skórze na wystających żebrach i patrzy tępo przed siebie. Nie zastanawia się nad źródłem tej nienawiści. Kotłownia jest ciemna, ściany poplamione i poobijane. Z ciemności wyzierają kotły. Są chłodne, dudni w nich wiatr. Wreszcie palacz wstaje. Dokłada do jednego z kotłów ogrzewających wodę. Długo spogląda w płomienie. Czerwony żar bijący z ziejącej żeliwnej paszczęki gasi w nim poranną złość i przywraca go do życia.
Wieloletnia praca w kotłowni hotelu „Ambassador” rozwiała wyobrażenia palacza na temat sensu życia. Egzystencja mężczyzny została zredukowana do utrzymywania ciepła i do drobnych napraw systemu grzewczego.
Palacz nie ma żadnych istotnych relacji z innymi. Wcześniejsze, dotyczące niegdysiejszych związków z ludźmi, zwierzętami, rzeczami i poglądami, zniekształciła długotrwała izolacja. Jego trwanie ogranicza się do trwania kotłowni. Ogrzewanie hotelu „Ambassador” i pozostałych budynków podłączonych do tej kotłowni jest wszystkim, co go interesuje. W wyniku dobrowolnego odosobnienia palacz wpada czasem w trudny do opanowania gniew. Zdarza się to regularnie. W ten sposób zawsze kończy się okres, w którym palacz stara się, niczym pies pasterski, zagnać w jedno miejsce stado rozbieganych myśli czających się we wszystkich kątach jego nieskomplikowanej duszy. Za każdym razem gdy myśli zaczynają się kłębić i szorstkimi kocimi językami lizać jego umysł, palacz siada za odrapanym i rozchybotanym stołem z głową ukrytą w dłoniach, jakby się bał, że żrący strumień ułomnych, kalekich i nerwowych wizji rozwali jej kruchą konstrukcję. Myśli parują, wrą i wypychają palaczowi oczy na zewnątrz. Nadciąga potężna, nie dająca się nijak ugasić nienawiść, od której palaczowi brakuje tchu w piersiach i od której robi mu się ciemno przed oczami.
Ta złość jest utrapieniem palacza. Nie odnosi się ona do żadnej konkretnej sprawy. Może być skierowana na niego samego – i to się zdarza. Kiedy palacz wpada w gniew i musi odreagować, wali się w potylicę tak mocno, że gwiazdy stają mu przed oczami. Albo z całej siły uderza słabymi palcami w krawędź stołu. Oczekiwanie na ból, pojawiający się zawsze dopiero po dłuższej chwili, przywraca palaczowi trzeźwe myślenie. Palacz odkrywa w sobie wówczas coś w rodzaju współczucia. Siada i szykuje się na przykre doznanie, które rodzi się w środku czaszki, gdy tylko bezbłędne i nieubłagane zakończenia nerwowe odbiorą bodźce i przetransportują je do mózgu przez wysuszone ciało mężczyzny. Ból jest gwałtowny i zmusza palacza do wsadzenia otłuczonych palców głęboko do ust. Tam, w cieple wydychanego powietrza, ból cichnie. Rozchodzi się po kościach czaszki i rozpływa w galarecie mózgu. A wraz z nim – nienawiść. Palacz czuje głód i postanawia natychmiast zaspokoić go pajdą chleba, kawałkiem słoniny i pękatą czerwoną cebulą.
Donáth rozpoczyna sezon grzewczy z końcem lata. Coś, co wisi w powietrzu – coś, co nakazuje mu, by podniósł się z nieoheblowanej skrzypiącej ławy. Nikt w całym mieście jeszcze nie przypuszcza, że demon zniszczenia rozpoczął już swoje dzieło. Ludzie chodzą lekko ubrani, kąpieliska puchną od gości, sprzedawcy lodów i zimnych napojów nadal są rozchwytywani. Ale w oczach Donátha widać zgodę na obecną sytuację. On widzi to, czego inni nie dostrzegają: odrobinę ciemniejszy kolor liści platanów przed hotelem, zdechłego owada na skraju chodnika, zmiany w zachowaniu ptaków podskakujących wokół kontenerów w podwórzu i żebrzących o jedzenie.
Donáth energicznym krokiem obchodzi całą kotłownię.
Poranki bywają już mgliste, a niebo coraz częściej nabiera barwy sinostalowej. Jesień puka do blaszanych drzwi. Inni dostrzegają to dopiero teraz, ale Donáth już dawno otrząsnął się – jak ze snu – z sentymentów późnego lata. Zmusza swoje wypalone ciało do wykonywania szybkich, wyuczonych ruchów. Trzeba przygotować do zimy wszystkie urządzenia. W tym czasie nawet nie je. Wychudzony, pracuje albo stoi przy drzwiach i wydaje z siebie buczące, głębokie dźwięki, uderzając się w pierś zakrzywionym i stwardniałym palcem – jakby chciał dobitnie podkreślić, że ma teraz mnóstwo roboty. Każdemu, wszystkim mieszkańcom, od razu wyjaśnia: on, Donáth, jest pracowity. Teraz trzeba tylko zagrzać wodę. Dużo jej się tu zużywa. Goście często biorą kąpiel, należy spełnić ich oczekiwania. Donáth nie ma nic przeciwko temu. W zimie będzie grzał pod wszystkimi kotłami. Jest ich sześć. On, Donáth, może to udowodnić. Zdziera obcasy jak kelner. „Zapraszam do środka, jeśli ktoś nie wierzy”, mawia. Wszyscy chyba wierzą. Każdy śpieszy się do swojej pracy. Przez wywietrzniki kotłowni bucha gęsta para, przyjemnie pachnąca mydłem. Spocone Cyganki, ubrane tylko w fartuchy, ćmią na podwórku papierosy. Śmieją się Donáthowi w nos, z piskiem uciekają przed nim pomiędzy kopce węgla. Co jakiś czas podnoszą fartuchy i pokazują mu, że pod spodem nie mają majtek. „Nasze kotłownie już grzeją!”, krzyczą. Kto by wytrzymał w takim upale? Ale Cyganki interesują Donátha tylko wtedy, kiedy go słuchają. Sześć kotłów. Donáth wylicza je z przymkniętymi oczami. Jedynka, dwójka – i tak dalej. Czwórka nie działa. Donáth może dołożyć do kotła. Zabronione! Strefa bezpieczeństwa. Ryzyko! Donáth wymawia to słowo z przyjemnością – wie, jakiej powagi mu ono dodaje. Powagi i trudnego do zdefiniowania uroku, właściwego ludziom, którym śmierć codziennie zagląda w oczy. Ryzyko. W kotłowni Donátha wciąż pali się węglem. We wszystkich okolicznych – mazutem lub gazem. Ta jego, jak twierdzi Donáth, jest klasyczna. Kolejne słowo. Klasyczna. Ileż znaczenia i bezpretensjonalnego czaru w jednym słowie!

W kotłowni Donátha czas jakby się zatrzymał. W zimie panuje tu chłód, ale pomieszczenie rozgrzewają płonące grzyby ognisk. W ciemności, rozświetlanej od czasu do czasu nerwowymi błyskami płomieni, widać potężne, błyszczące sterty czarnego węgla. Kotłownia ogrzewa prawie całą jedną stronę ulicy, od hotelu „Ambassador” aż po skrzyżowanie. Ta ulica to same sklepy. Artykuły gospodarstwa domowego, drogeria, „Mototechna” i „Futronex”. Właściwie, do obowiązków palacza należy podtrzymywanie ognia pod pięcioma kotłami. Jeden nie działa. Zimy są srogie. Kotły trzeba co godzinę karmić czarną strawą. Za dnia, w nocy. Bez przerwy. Donáthowi to nie przeszkadza. Z żoną rozwiódł się już dawno temu, własnego domu nie ma, a mieszkać w hotelu robotniczym nie chce. Pracuje tu od wielu lat. Mieszka w pomieszczeniu gospodarczym za kotłownią, ale trudno go tam spotkać. Najwięcej czasu spędza w kotłowni. Tutaj też śpi, na ławie, za potężnym, odrapanym starym stołem. Węgiel ze składu ładuje na wózek i przywozi do kotłowni. Dorzuca do huczących kotłów. Popiół przesypuje do blaszanych beczek, polewa go wodą, a potem wywozi taczką na podwórko. Przez całą zimę sterczą tam szaroczarne kopce popiołu. Na wiosnę przyjeżdża ciężarówka i kilkoma kursami odwozi popiół do niedalekiej cegielni.
Donáth pracuje zupełnie sam. Kiedyś były cztery zmiany. Ale teraz, w epoce gazu i mazutu, nikomu nie chce się brudzić tłustym i ciężkim węglem. Kotłownia jest zadbana, a pracy nie brakuje. Donáth już dawno oznajmił swojemu szefowi, dyrektorowi hotelu „Ambassador”, że czuje się zmęczony i wyczerpany, że do końca lata jeszcze pociągnie, ale na zimę szef musi znaleźć kogoś nowego. On, Donáth, ma dokąd pójść. Dyrektor namawiał go, żeby został, ale stary nie chciał słuchać. Od siedmiu lat powinien być na emeryturze, trzeba jeszcze trochę pożyć, zrelaksować się, odpocząć.
Donáth sprawdził kotły i siedzi teraz w piwnicy. Czeka na tego, który ma go zastąpić. Nikt nie przychodzi. Donáth pali w tym hotelu od pięćdziesięciu lat. Robota jest ciężka i wymagająca, ale on się nie skarży. Lubi ją i tak dalej. To prawda, że powinien już przejść na emeryturę. Ale wciąż pali. Szanują go. Drugiego takiego ze świecą szukać. W ostatnim czasie bywa jednak zmęczony. Czasem się upije, czasem go boli głowa. Ale on, Donáth, się nie skarży. Tak ma być, to część życia.
Jest dopiero koniec sierpnia, a w mieście już hula wiatr. Nadszedł czas, by posprzątać kotłownię. Tyle, ile trzeba, bez przesady. Po trzydziestce każdy ma w domu pajęczyny. Donáth mieszka tu sam. Pracuje non stop, bez przerwy. Kiedyś było czterech zmienników. Żyje tylko Donáth. Lata lecą, czasu nie zatrzymasz. Panie z góry, z księgowości, w dalszym ciągu rozliczają to tak, jakby tu się wciąż pracowało na cztery zmiany. Dwie wypłaty i wszystkie premie grupowe pobiera on, Donáth. Za przodownictwo pracy też. Konkuruje sam ze sobą. To on jest kolektywem. Wypłaty zostają na górze, w księgowości. Panie się nimi podzielą.
Donáth zna tu każdą śrubkę. Stara szkoła. Jeszcze do niedawna skazałby na śmierć każdego, kto by mu chciał zabrać robotę. Ale lata lecą. Człowiek już nie jest taki sam. Co roku groził tym na górze, że odejdzie, ale nigdy nie myślał tego na poważnie. Starość go zmusiła. I miłość. Miłość na stare lata. Ci na górze pewnego dnia będą się musieli o tym dowiedzieć. On, Donáth, potrafi sobie wyobrazić, jak się będą złościć. Kto będzie palił? Oto jest pytanie. Donáth krąży w tę i we w tę i zamiata.
Do kotłowni wchodzi dyrektor hotelu z prawnikiem. Dyrektor jest tępy. Szwagier pomógł mu ukończyć studia hotelarskie, a później załatwił pracę w „Ambassadorze”. Ale bez prawnika dyrektor nawet nie zawiąże sobie sznurówki. Prawnik robi Donáthowi wymówki. Dowiedział się, że Donáth chce odejść. On, prawnik, uważa, że to zdrada. Czy nie będzie mu przykro rzucić wszystkiego ot tak? Przecież podarowali Donáthowi takie piękne pomieszczenie gospodarcze. Wystarczy od czasu do czasu wypompować wodę. Nawet radio dostał. Też piękne. Na jedzenie nie wydaje ani jednej korony. Za jego, prawnika, plecami stołuje się w hotelowej kuchni – on, prawnik, przecież wie o wszystkim. Mruży oczy. O czymś nie wie? Ciepłe jedzenie, pomieszczenie, radio, dwie wypłaty, źle nie jest. Nie każdy ma takie szczęście.
Ale Donáth już podjął decyzję. Do zimy stąd zniknie. Później niech pali, kto chce, jeśli można tak powiedzieć.
Dyrektor hotelu też zabiera głos. Nie patrzy ani na Donátha, ani na prawnika. Mówi cicho o tym, że dla swoich pracowników chce być i przyjacielem, i wymagającym przełożonym. Może nie wszyscy rozumieją, że to, co robi, jest dla dobra wszystkich. Ale on nie odróżnia dobra wspólnego od prywatnego. Dokąd byśmy doszli, gdyby każdy wszystko tak dzielił? Systematyczna i świadoma praca z ludźmi zawsze przynosi owoce.
 – Dziś rozumiem to ja – ciągnie dyrektor – jutro zrozumie reszta. Pojutrze zrozumie nawet największy tępak.
On, dyrektor, jest zdania, że należy dążyć do wyższych celów, a nie osiadać na laurach. Dążyć nie poprzez słowa, ale poprzez uczciwą pracę. Dążyć do samorozwoju. Oto motto dzisiejszego dnia. Oczywiście nie jedyne. Bez pustych fraz i wielkich słów!
Donáth kiwa głową. Poznał tu pewną kobietę. Stary człowiek potrzebuje miłości. Wszyscy ją znają – pracuje na zmywaku w kuchni. Ilonka Tóthová. Chcą wziąć ślub i przeprowadzić się do jej domku na wsi. Nic szczególnego: cztery ściany, dach, okna gdzie trzeba, drzwi – tak normalnie. Żadne tam luksusy. Przed domem grusza, za domem świnia.
Prawnik to rozumie. Ale Donáth byłby śmieciem, gdyby nie postarał się znaleźć kogoś na swoje miejsce, kogoś młodego i głupiego. Koniec końców hotel „Ambassador” żywił jego, Donátha, przez ponad pięćdziesiąt lat. Znalezienie zastępstwa to minimum, które Donáth powinien zrobić dla hotelu. Niech nowego przeszkoli i wprowadzi w tajniki działania kotłowni. A potem hulaj dusza! W zimie będzie wolny!
Obaj wychodzą, nie czekając na odpowiedź.
Donáth się nie sprzeciwia. On, Donáth, nawet seksu nie potrzebuje – krzyczy za odchodzącymi. – Włosów nie ma, zębów nie ma, niedowidzi i ręce mu się trzęsą. Jemu, Donáthowi, wystarczy odrobina miłości i to, żeby mógł z kimś czasem porozmawiać. Jeszcze trochę pożyć! Inni żyją jak paniska! Kupują sobie aktówki, okulary, na co im tylko przyjdzie ochota. A on, Donáth? Cały jego majątek to jedno radio i pomieszczenie gospodarcze, z którego musi wypompowywać wodę za każdym razem, kiedy chce się położyć i przespać. On, Donáth, ma większe potrzeby. Co kiedyś wystarczało, teraz już nie wystarcza. Rosjanie prawie dotarli na Marsa, a on ciągle tutaj. Zimą wiecznie przy kotłach. Tych dwóch z góry nie wie nic o tych sprawach! Dyrektor hotelu jest nieudacznikiem. Całe dnie spędza na głupich zabawach. A ten hapacz, prawnik, buty zdziera w pogoni za swoimi interesami.
Co godzinę, dwie trzeba dołożyć do rozżarzonego kotła. Poza tym: naprawiać wywietrzniki, odpowietrzać kaloryfery i robić inne drobne naprawy. Palacz jest więc także konserwatorem całego systemu grzewczego. W lecie bywa lepiej. Trzeba tylko podgrzewać wodę i wytwarzać parę dla kuchni i do sauny. On, Donáth, może sobie pospacerować. Ale daleko nie odchodzi. Trzyma się hotelu. To poobserwuje samochody na strzeżonym parkingu „Ambassadora”, to skoczy do sklepu po kilka piw. Śpieszy się z powrotem do kotłowni. Puszcza radio i śpiewa razem z piosenkarzami. Albo idzie na podwórko pożartować z Cygankami z hotelu. Życie mija mu nie wiadomo kiedy.

Dyrektor siedzi w swoim biurze wśród wszystkich szpargałów, które przytaszczył z całego hotelu, i głośno rozmawia sam ze sobą. Nie potrafi zrozumieć, jak stary Donáth może chcieć odejść. Był przekonany, że po pięćdziesięciu latach hotel zyskuje pełne prawo własności do palacza. Jemu, dyrektorowi, który przez całe życie uciekał od rozwiązywania jakichkolwiek problemów, nawet się nie śniło, że kiedyś będzie musiał podjąć decyzję, i to odpowiedzialnie. Prawnik już go uświadomił, że nie można nikogo trzymać w pracy wbrew jego woli. Na to są, niestety, paragrafy.
Paragrafy! – przypomina sobie dyrektor i pulchną ręką rzuca o ścianę przyciskiem do papieru. Nie podoba mu się, że funkcjonowanie hotelu „Ambassador” zależy od widzimisię Donátha. Jak znajdzie zastępstwo, to znajdzie. Jak nie znajdzie, to nie znajdzie. Dyrektor intonuje smutną piosenkę. Po co się tu pchał, do miasta? Ech, najchętniej usiadłby sobie na pniu i bezczynnie się pogapił. Kurwa, życie!

Dumny wiejski rzeźnik Kišš siedzi w izbie i ćmi fajkę. Jedno oko ma zmrużone. Przez okno obserwuje dwóch mężczyzn, którzy jadą prosić go o rękę córki. Młody Rácz i jego stryj Endre. Cwałują do majątku Kišša, zeskakują z koni, które olbrzymimi kopytami miażdżą trawę i grzebiące w niej kury. Odważnie wchodzą do środka. Świeża, gładko ogolona twarz sprawia, że Rácz wygląda odświętnie.
Kišš spokojnie słucha gości. Kiwa głową, jakby właśnie usłyszał coś, o czym wie już od dawna. Odkasłuje. On, Kišš, można powiedzieć, żyje w dostatku. Umie zarobić. Nie do wiary, jaką ludzie potrafią dzisiaj wziąć robotę. Nic ich nie brzydzi. A więc młody Rácz chciałby jego, Kišša, córkę za żonę?
Rácz czuje, że powinien odpowiedzieć: „Tak. Właśnie tak jest. Chciałby. On kocha ją, ona kocha jego”. On, Rácz, odbył służbę wojskową, jest moralnie czysty. Czegoś tam już się też dorobił. Nie jest ani bogaty, ani biedny. Ma świnię, bydło, jest i koń. Prawie wierzchowiec, świeżo podkuty, dobry pod siodło, do wozu i do pługa.
Endre mu przerywa. Natarczywie zapewnia Kišša, że chłopiec będzie posłusznym zięciem. Zawsze trzymano go krótko: ile razy coś przeskrobał, dostawał po gębie. Rodzice spali na pieniądzach. Co z tego, skoro już po nich.
Kišš sobie przypomina. Tak, to było smutne wydarzenie. Wielki pogrzeb.
Rácz nie może potwierdzić. Mówi, że był wtedy w wojsku. Oddział artylerii. W małej wiosce między Pragą a Benešovem. Trzy jednostki wojskowe: 3289, 9663 i 1746. Dobra służba.
On, Rácz, zrobił, co do niego należało, i miał spokój. Na pogrzebie go nie było. Wsiadł do złego pociągu, w miejscowości Aš wyrzucili go z niego celnicy.
 – A co z tymi pieniędzmi? – dopytuje Kišš. – Tymi po rodzicach? Gdzie są?
 – Leżą ukryte gdzieś w domu – odpowiada stryj Endre. – Nie wpłacali pieniędzy do banku. Nie ufali nikomu ani niczemu.
 – Skończyłem dwuletnią szkołę rolniczą – wtrąca Rácz. – Spójrzcie tylko na te rączyska wielkie. Żadnej roboty się nie boją!
 – Czy się ich szukało, pytam – mówi Kišš i wyciąga butelkę domowego bimbru.
Endre jest przekonany, że są ukryte w domu. Dopóki się ich nie znajdzie, są bezpieczne jak w szwajcarskim banku.
Kišš kręci głową. Wie, że przetrząsnęli cały dom i niczego nie znaleźli.
Endre nie traci jednak nadziei. Pewnie są zabetonowane w piwnicy, w fundamentach. Tam jeszcze nie zaglądali. Teraz, jak się nad tym zastanawia, wydaje mu się oczywiste, że pieniądze znajdują się właśnie tam!
Kišš kręci głową. On, Kišš, słyszał coś zupełnie innego. Podobno pieniądze się znalazły, ale krewni szybko rozdzielili je między siebie, kiedy Rácz jeszcze jeździł sobie po kraju tam i z powrotem.
Endre się denerwuje. Takiego wołającego o pomstę do nieba kłamstwa jeszcze nie słyszał. Niech mu Kišš powie, kto takie brednie rozsiewa po wsi, a Endre osobiście pójdzie zamknąć mu gębę!
Kišš polewa. Kiedy Endre wypija dwa kieliszki bimbru, robi mu się cieplej. Uspokaja się.
 – Chłopak nie jest żadnym głupkiem – mówi. – Bezpośredni i prosty, to tak. Dużo nie naopowiada. Ale ten bimber pali, Chryste!
Rácz czuje, że sam powinien coś powiedzieć. On, Rácz, ma piękną działkę. Potrzebuje kobiecej ręki. Uprać, ugotować, pogłaskać. Świnie nakarmić.
Kišš wszystko rozumie. Miłość to miłość, takie zdrowie, na przykład, to zdrowie. Ale pieniądze to pieniądze. On może Ráczowi doradzić, jest starszy i bardziej doświadczony. Bez pieniędzy w gotówce Rácz, by tak rzec, ma związane ręce. Nic nie zrobi. On, Kišš, pracuje jako rzeźnik już od wielu lat. Wie, co i jak. Wszystko zasrały pakowanym mięsem, kurwy! To koniec rzeźnictwa. On, Kišš, dziwi się Ráczowi. Po co jeszcze siedzi na gospodarce? Gdyby on miał tyle lat co Rácz, nic by go tu nie trzymało. W mieście – tam są pieniądze, leżą na ulicy, tylko przejść i pozbierać. Niech idzie zarobić do miasta. Eržika na niego poczeka, jeśli naprawdę go kocha. O ziemię i zwierzęta zadba on, Kišš. Przecież Rácz jest dla niego jak rodzony syn. Niech nie marudzi i od razu rusza do miasta. Nie ma co tracić czasu.
Rácz przed odejściem chciałby zobaczyć Eržikę, ale Kišš uznaje, że nie ma to sensu. Po co, przecież wie, jak wygląda! Ostatni raz polewa bimbru. Odprowadza gości do drzwi.
Smutny Rácz odjeżdża ze spuszczoną głową na swoim potężnym koniu. Kątem oka dostrzega delikatny ruch firanki w pokoju Eržiki.
Jeszcze tego samego dnia zapędza świnię, krowę i konia do stodoły Kišša. Przysięga, że wróci po nie, jak tylko będzie to możliwe.