Kobiety w islamie. Miłość w życiu muzułmanek

Nighat Gandhi nie zadowala się powielaniem schematów – interesują ją zagadnienia stanowiące na co dzień tabu, dlatego wśród jej rozmówczyń znajdzie się zarówno młoda kobieta żebrząca w sufickiej świątyni, nawrócona na chrześcijaństwo muzułmanka, która przez całe życie czci jednocześnie Allacha i Jezusa, jak przedstawicielka „trzeciej płci” – Nisho, pisarka Firdaus Haider czy Nusrat – żyjąca w związku z kobietą wykładowczyni akademicka.

„Kobiety w islamie” to zaskakujące studium kobiecości, która – rozmaicie pojmowana i wyrażana – daje bohaterkom siłę i pozwala im odnaleźć swoje miejsce w społeczeństwie i kulturze, to niezwykła książka o miłości.

Nighat M. Gandhi – pisarka, matka, poszukująca wędrowniczka, jak sama się określa. Wychowana w Bangladeszu i Pakistanie, wykształcona w Stanach Zjednoczonych. Autorka m. in. tomu opowiadań „Ghalib at Dusk and Other Stories” (2009). „Kobiety w islamie” to jej pierwsza książka wydana na polskim rynku wydawniczym.

O czym jest ta książka? Czy jest zapisem podróży, pamiętnikiem, biografią? Kolejną opowieścią o muzułmańskich kobietach? I dlaczego o kobietach? Dlaczego tylko w islamie?
Pozwólcie, że opowiem, jak powstała. Wtedy z pewnością dojdę też do odpowiedzi na powyższe pytania.
Jak bardzo irytował mnie powielany do znudzenia w mediach obraz muzułmańskiej kobiety – zniewolonej, zakwefionej, zgnębionej, bez prawa głosu? Jak bardzo chciałam wpleść w pisanie swoje miłości? Jak wielki miały na mnie wpływ, aż w końcu przybrały kształt tej książki? Kiedy myślę o swoich podróżach, pisaniu, o osobach, które spotkałam, rozumiem, że każdy krok ku poznaniu siebie wiązał się z odkryciem rzeczy, miejsc i ludzi. Za każdym razem, gdy odsłaniam się w tekście, mówię o moich wrażeniach i interakcjach z rzeczami, miejscami i ludźmi. Wrażenia te kolekcjonowałam, wędrując przez trzy lata po moich trzech ojczyznach. W miastach i wioskach Indii, Pakistanu i Bangladeszu spotykałam kobiety w ich kuchniach, na podwórkach i w miejscach pracy. Rozmawiałyśmy o naszych miłościach.

Al-Ghazali, jedenastowieczny suficki psycholog i filozof, uważał podróż za niezbędne narzędzie rozwoju duchowego. W podróży – safar, zdaniem Ghazaliego, nie chodzi o fizyczny ruch, o przemieszczanie się z jednego miejsca w inne; safar to wewnętrzna podróż serca i umysłu, która objawia jednostce prawdę o niej samej i przybliża ją do stanu określanego jako oświecenie, samorealizacja, samowiedza, satori lub fana. Jest to ten rodzaj zażyłości z samym sobą, którego wszyscy w pewien sposób szukamy. Mój safar do miejsc z przeszłości doprowadził mnie do bliskości z moim „ja”. Odkryłam, kim dla siebie jestem.
Niekiedy podczas tych podróży spotykałam ludzi lub przybywałam do miejsc tak małych i rozczulających, że wydawały się idealne. Chciałam osiedlić się tam, zostać. Wynająć chatę w górach, rozbić się na końcu jakiejś wioski, zamieszkać w buddyjskim klasztorze? Osiemnastowieczny suficki poeta języka sindhi, Shah Abdul Latif Bhitai, wędrował lasami w towarzystwie joginów, a potem wybudował swoją siedzibę w dziczy, poza granicami rodzinnego miasta. Mieszkał w niej jak banita i pisał wyjątkowe utwory o poszukiwaczach i kochankach, którzy podróżowali ku połączeniu z Prawdą. Bhitai ostrzegał przed ludzką tendencją do mylenia tymczasowości z trwałością i uczył, że tylko osoby prawdziwie zdeterminowane mogą jej uniknąć:
jis se guzre hain beniyazana
Raah aisi bhi ek nikali hai1.
I kolejne jak – jak mogę wyjaśnić napisanie tej książki, skoro świat wręcz odkształca się pod ciężarem tomów, skoro jest na nim więcej tytułów niż czytelników? Czy kreacja zawsze jest aktem miłości własnej? Odpowiadam: Tak, ego z całą pewnością jest zaangażowane w powstawanie sztuki. Komu na całym świecie miałoby zależeć na napisaniu tej książki bardziej niż mnie samej? Z drugiej strony jaki artysta potrafiłby tworzyć bez żarliwego pożądania? Egotyzmem można tłumaczyć to tylko częściowo, bowiem inspiracja do tworzenia sztuki pochodzi, jak się zdaje, z jakiejś odległej głębi „ja” albo spoza świadomości. Zawsze kiedy mam ochotę się poddać, coś zachęca mnie do pisania. A wtedy, nieobciążona pytaniami o wartość mojej pracy, wszystko, co napiszę, wolne jest od zjadliwego krytycyzmu, inercji, ocen i niepewności mojego ego.
Jak pokonuję wymagania mojego ego?
Kolejne tajemnicze jak. Deszcz padał bez przerwy od trzech dni. Nieustanny, drobny deszcz, który to nasilał się, to słabł – aż do cienkiego pochlipywania. Jak kochanek mamroczący o zachciankach niewiernej kochanki, deszcz nigdy nie przestawał padać całkiem. Wyszłam do ogrodu buddyjskiego klasztoru w górach i ruszyłam mokrą żwirową ścieżką, czując dziwną, cichą przyjemność. Był tam śliczny mały ślimak, rozciągnięty na ogrodzeniu z drutu. Była jedna gałązka róży obsypana ciężkimi, czerwonymi kwiatami. Za ogrodzeniem było pole. W polu leżał masywny głaz. Na głazie siedział samotny śpiewający ptak. Woda przedzierała się w dół przez pola do rzeki. W jej szmerze, w samotnej melodii ptaka i w nieruchomości ślimaka na ogrodzeniu była odpowiedź na moje przygnębienie, na dręczące mnie pytanie: czy moje pisanie ma jakąkolwiek wartość. Wątpliwości i lęki były tylko projekcją mojej psychiki. Gdzie były tego ranka? W ujęciu buddyjskim były tylko przelotnymi stanami umysłu. Czy zniknęłyby, gdyby były rzeczywiste? Wpatrzona we wznoszące się nad polami góry, dostrzegłam srebrnoszarą mgłę, którą były spowite. Twórcze „ja” jest jak góry ukryte za mgłą wątpliwości i lęków.
A teraz opowiem, jak powstawała ta książka. Gdzie siadałam do jej napisania? Domy pracy twórczej są w tej części świata rzadkością. Marzyłam o takim kącie, w którym mogłabym zostać sama, by pisać, nie bojąc się o swoje bezpieczeństwo, nie przejmując się posiłkami i praniem. Kilka rozdziałów powstało podczas miesięcznego pobytu w klasztorze w Himachal Pradesh. Inne przygotowywałam, siedząc na balkonie Dollar Villi w Dhace, jeszcze inne – na werandach bambusowych chat w Srihotto albo w domach z oknami wychodzącymi na Ganges w Waranasi. Jeden z rozdziałów napisałam podczas czterodniowego samotnego pobytu w domu moich teściów, inny – w mieszkaniu przyjaciółki, która zostawiła mi klucze, wyjeżdżając do pracy. Ani jeden fragment nie powstał w moim rodzinnym domu. Większość kobiet, które próbowały pisać na poważnie, żyjąc jednocześnie tak jak dotychczas, w pełnej rozproszeń codzienności, na pewno mnie zrozumie. Bez względu na to, czy ta książka okaże się sukcesem – cokolwiek on oznacza – czy nie, chciałabym, aby zmotywowała mnie do założenia domu pracy twórczej. Niespełnione marzenia napędzają rewolucje – niech zatem będzie ona pretekstem do dania kobietom starannie opakowanego i przewiązanego wstążeczką ich własnego pokoju – w samotności nieprzerywanej troskami o pranie, posiłki i dyspozycyjność. Obym znalazła środki, by taki pokój udostępnić za darmo – zwłaszcza tym, których nie wspierają grube portfele troskliwych wydawców.

Świątynia i mauzoleum obok siebie

Zniszcz meczety, zniszcz świątynie
Zniszcz wszystko w zasięgu wzroku
Nigdy jednak nie niszcz serca
Bo ono jest mieszkaniem Boga
– Bulleh Shah, osiemnastowieczny suficki poeta z Pendżabu

Prawdziwym przedmiotem rewolucyjnej zmiany nie jest poszukiwanie ucieczki od prześladowania, ale pozbycie się tej części prześladowcy, która jest w każdym z nas, która zna wyłącznie opresyjne taktyki i opresyjne relacje
– Audre Lorde, Sister Outsider

Czerwiec 1999, Stany Zjednoczone

Abba usiadł do stołu później niż my. Każde z nas jadło właśnie drugi albo trzeci kawałek pizzy. Juju wyjęła dla niego trójkąt z pieczarkami i cebulą.
– Nie zamówiliście żadnej z mięsem? – zapytał Abba. – A w tym pudełku co jest? – Wskazał drugi karton.
– Ach, ta jest ze wszystkim. – W głosie Juju usłyszałam napięcie.
– Ze wszystkim? Co to znaczy „ze wszystkim”? – Ojciec przyciągnął do siebie pudełko i podniósł wieko. Przez chwilę wpatrywał się w lśniące, różowe plastry pepperoni i pociętą w kostkę kiełbasę. – Co to jest?
– Różne dodatki – powiedziała Juju błagalnym tonem.
– Różne? Czyli wieprzowina? Świńskie mięso? – warknął. Gapiliśmy się każdy w swój talerz, zupełnie jakby musiało paść jakieś słowo, które odczarowałoby panujący w pokoju bezruch. – Czy to wieprzowina? – powtórzył Abba głosem, od którego w dzieciństwie żołądek podchodził mi do gardła. Nikt nie odpowiedział. – Kto to zamówił? – Nikt nie podniósł oczu. – Jak mogliście przynieść do mojego domu coś haram? – wybuchnął. – Kto to zamówił?
Nikt z nas nie potrafił wydusić z siebie słowa. Nikt nie miał odwagi spojrzeć mu w oczy. Przestaliśmy jeść. W głębi serca nadal modliliśmy się o jakieś wyjście z tej sytuacji, ale straciliśmy już nadzieję. Cisza zawisła nad pokojem jak zły duch. Chciałam, żeby świat – taki, jakim go znamy, się skończył – modliłam się o katastrofę, o huk, o płacz dziecka, o trzęsienie ziemi, cokolwiek, co przerwałoby tę nieznośną ciszę.
– Ja zamówiłam – usłyszałam swój głos. Krew buzowała w moich skręconych wnętrznościach, forsując jakąś barierę. Żeby przełamać ciszę, musiałam przebrnąć przez gęsty, oleisty lęk.
– Jak mogłaś zrobić coś takiego? – Ojciec coraz bardziej się czerwienił. Znów stawał się człowiekiem, którego furii obawiałam się najbardziej na świecie. Moje dzieciństwo tak naprawdę nigdy się nie skończyło.
– Nie wiedziałam, że będzie z wieprzowiną… – odpowiedziałam, jąkając się przy zakazanym słowie. Nie odważyłam się powiedzieć mu, że zamówiłam pizzę, przekonana, że każdy może zdjąć ze swojego kawałka zakazane mięso. W końcu byliśmy dorośli. Nikt nikogo nie zmuszał do jedzenia czegoś moralnie nagannego. Poza tym kierowałam się względami ekonomicznymi – dwie duże pizze „ze wszystkim” kosztowały jedyne siedemnaście dolarów i dziewięćdziesiąt dziewięć centów. Mógł zjeść tę z pieczarkami i cebulą. Był też inny, głębszy, a wtedy jeszcze dla mnie niejasny powód zamówienia pizzy z pepperoni i kiełbasą.
Nie jestem hipokrytką. Nie należę do osób, które modlą się pięć razy dziennie, choć wypełnia je buta. Nie ma dla mnie znaczenia, czy na pizzy jest wieprzowina. To nie o to chodzi w byciu muzułmanką. Łatwiej było mi to przekazać, zamawiając nieislamską pizzę, niż po prostu o tym powiedzieć.
– Jesteśmy muzułmanami. Muzułmanie nie jedzą wieprzowiny. Nie wiesz, że to haram? Zapomniałaś już o wszystkim, co dotyczy twojej religii? – Abba grzmiał jak duchowny głoszący piątkowe kazanie. Wydawało się, że wisząca nad stołem lampa poruszyła się za sprawą jego głosu. – Może i jesteście teraz Amerykanami, ale ja wciąż jestem muzułmaninem, który żyje według prawa Allaha. Nie zapomniałem, że wieprzowina jest zabroniona.
– Możesz ją zdjąć ze swojego kawałka. Przecież nie musisz jej jeść – zebrałam się na odwagę.
– Mam jeść to, co zostało skażone mięsem haram? Taką masz dla mnie radę?
Ammi, przerażona, podskoczyła na krześle – zawsze była na każde jego zawołanie. Spojrzałam na nią. Znowu nie staniesz po naszej stronie? Jak zwykle zawiedziesz nasze zaufanie z jego powodu? W sumie jej uległość wobec męża mnie nie zdziwiła – było tak już tyle razy. A jednak zawsze doznawałam zawodu – teraz znowu rozczarowała to dziecko we mnie, które pragnęło, żeby ten jeden jedyny raz matka wzięła mnie w obronę.
– Wyrzuć to! – rozkazał ojciec, a ona usłużnie wstała i zabrała ze stołu zakazaną pizzę – zagrożenie dla naszej religijności. Słyszałam, jak kawałki „ze wszystkim” ześlizgują się z kartonu do kontenera na śmieci i jak cicho trzaska jego wieko.
– Wydaje ci się, że w restauracji jesz steki usmażone na patelni, na której nigdy nie leżała wieprzowina? – Moją taktyką było logiczne rozumowanie. Nie wiedziałam jednak, czego się spodziewać. – Każdy rodzaj mięsa smażą na tej samej patelni, twój stek też mógł być skażony. – Musiałam powiedzieć, co myślę, i skończyć to wszystko. Mój tłumiony gniew domagał się uwolnienia. Nadeszła pora, by przekłuć wielki balon, nawet jeśli miałoby to wywołać cyklon.
– Nie kłóć się ze mną! – Spojrzał na mnie wściekle. – Koniec dyskusji.
Racjonalne argumenty były na nic, gdy próbowało się wytłumaczyć mojemu ojcu, że nie ma racji. Jego poglądów na sprawy religii nie wolno nam było nazywać nielogicznymi czy błędnymi – czyż nie nauczyliśmy się tego dotąd? Dlaczego zatem wystawiałam jego cierpliwość na próbę?
– Nie żebym uwielbiała wieprzowinę – brnęłam uparcie. Drżałam, czując ogrom żalu, który nie znajdując ujścia, groził powodzią. – Ale dlaczego po prostu nie zjadłeś pizzy z pieczarkami i cebulą?