Przezroczystość

Czy dzięki słynnemu wystąpieniu w telewizji francuskiej, w którym Nicolas Sarkozy niemal płakał, że opuściła go żona, wygrał potem wybory prezydenckie? Co chcą osiągnąć wielkie koncerny, stawiając na przejrzystość? Francuski oddział Mc Donald’sa zorganizował nawet dni otwarte, podczas których publiczność może zwiedzać od kuchni placówki firmy, a także zakłady, które dostarczają produkty, oraz siedziby administracji…

A w Polsce? Postulat transparentności pojawił się w III RP wraz z aferami Rywina i Orlenu, jej wyrazem była też wydrukowana w Internecie tzw. lista Wildsteina. Obecnie przezroczystości wymaga rynek, wymagają opinia publiczna i media, a nawet indywidualni konsumenci. Przejrzystość jako nieodzowna zasada istnienia publicznego, podporządkowana pełnej kontroli, ustanowiona zostaje coraz częściej literą prawa.

Marek Bieńczyk, laureat Nagrody Nike opowiada historię i sens tyleż tajemniczego, co szerokiego pojęcia przezroczystości, zataczając niezwykły krąg od osiemnastowiecznej filozofii, przez sztukę, literaturę, architekturę i psychologię, po współczesną transparentność, wymaganą od władz przez dzisiejsze społeczeństwo. Mówi, że marzenie o pierwotnej przezroczystości pozostałoby metaforą utopijnego stanu szczęścia, gdyby nie odkryto psychoanalizy i mroków ludzkiego wnętrza…
A potem cytuje Milana Kunderę, definiującego najpopularniejsze dziś znaczenie przezroczystości. W dyskursie politycznym i dziennikarskim słowo to oznacza: odsłonięcie życia prywatnego przed spojrzeniem publicznym – napisał autor „Nieznośnej lekkości bytu”.

Moje serce jest przezroczyste niby kryształ – pisał blisko trzysta lat temu Jan Jakub Rousseau, pierwszy piewca Przezroczystości, postulujący czystość i szczerość słów, uczuć i intencji. Czy dziś, w dobie wszechkontroli i fejsbuka, powtórzyłby to samo? Rousseau – przypomina Bieńczyk – żył w przekonaniu, że raj to wzajemna przezroczystość serc, porozumienie między ludźmi pełne i bezpośrednie, że słowa i uczucia przechodzą od jednych do drugich. W dobie kamer na każdym kroku, paparazzich i podsłuchów, należałoby zapytać: czy aby na pewno?

Marek Bieńczyk – urodzony 6 lipca 1956 w Milanówku – polski pisarz postmodernistyczny, historyk literatury, tłumacz z języka francuskiego, eseista, współpracownik „Tygodnika Powszechnego”; enolog. Studiował romanistykę na Uniwersytecie Warszawskim. Pracuje jako historyk literatury w Instytucie Badań Literackich PAN. Wykłada też w Studium Literacko-Artystycznym na UJ w Krakowie. Jest współpracownikiem francuskiego kwartalnika „L’atelier du roman”. Znawca literatury polskiego romantyzmu i współczesnej humanistyki francuskiej. Jego debiutem naukowym była rozprawa Czarny człowiek. Zygmunt Krasiński wobec śmierci (1990). Jest członkiem International Federation of Wine and Spirits Journalists and Writers (F.I.J.E.V.), współpracuje z krakowskim Collegium Vini. Publikował i publikuje cykle felietonów na temat wina m.in. w „Magazynie” „Gazety Wyborczej”, „Przekroju”, miesięczniku „Forbes”, dwumiesięczniku „Magazyn Wino” i miesięczniku „Kuchnia”. Wraz z Wojciechem Bońkowskim stworzył pierwszy polski przewodnik enologiczny ”Wina Europy”. 7 października 2012 został laureatem Nagrody Literackiej Nike za zbiór esejów ”Książka twarzy”.

Marek Bieńczyk
Przezroczystość
Wydawnictwo Wielka Litera
Premiera: 13 maja 2015

Jastrzębie w zmroku

O przejrzystości i przezroczystości chciałem napisać choć parę stron od dawna, od wielu lat. Przezroczystość – mówiłem sobie – wzywa mnie, drąży jak sonda, jest moja. W obcych miastach do obiadów wybierałem restauracje z panoramicznymi szybami, wieczorami zatrzymywałem się przy oświetlonych witrynach, przyjaciele zaczynali kpić, kupować mi na prezent szklane kule, powstała niezła kolekcja. Szkło było moim fiksum-dyrdum, wchodziłem do sklepów zoologicznych gapić się w akwaria, wracałem do muzeów, gdzie eksponaty (w Bolzano ten przedziwny Ótzi, zamarznięty na kość człowiek śniegu, praprzodek odnaleziony w lodowcu z kołczanem pełnym strzał) wystawiano za pancerną szybą; o Leninie i Mao Tse-tungu w szklanych trumnach wolałem zapomnieć. Pracując nad jakimkolwiek tekstem, rozrzedzałem bezwiednie konkret znaczeń, słowa uciekały od sensów, metafory gubiły idee, wszystko nieuchronnie dążyło ku abstrakcji, zza zdań prześwitywała biel. Śmiech powiedzieć, ale lubiłem klarowane zupy, jedzenie z żelatyną, ryby czy mięsa w galarecie, tymbaliki i inną podobną garmażerkę. Na ścianach w mieszkaniu wieszałem reprodukcje Edwarda Hoppera, lśniły za szkłem jak zbyt tanie odpustowe obrazki.

Lubiłem Hoppera, tak jak inni lubią wspomnienia. Kiedyś to przeżyłem, tak już kiedyś było; w fantazjach i w wierszach stawałem się bohaterem kolejnych obrazów, tym facetem w oszklonej werandzie wpatrującym się w bezkresny horyzont, tamtym kawiarnianym gościem spoglądającym przez szybę na pustą ulicę. Niekiedy wplątywałem w te fantazje Olgę; gdy o tym mówiłem, irytowała się, więc szybko milkłem. Oczywiście (wyobrażałem sobie) bywaliśmy przede wszystkim Nighthawks, Jastrzębiami Nocy, ptakami ciemności, nocnymi markami, ćmami po zmierzchu, gdy siadywaliśmy w oszklonych barach, pustoszejących o północy jak gniazda po wiośnie; sączyliśmy drinki o amerykańskich nazwach, Bronx, Manhattan, a przy ostatniej whisky zostawaliśmy już sami, zanurzeni w uroczystej ciszy po życiu, które stąd odleciało. Wypełniała nas jak hel; unosiliśmy się lekko nad ziemią, nad samymi sobą, skrzydlaci stróże planety, jej emisariusze w kosmicznej nocy. Czuliśmy się swobodni i bezdomni; nasza wspólnota, Olgi i moja, mogła trwać gdzieś ponad miastem i nie umierać w jego murach, lecz wydana była na błądzenie bez celu po alejach nieba, polach nad Wisłą, dzielnicowych parkach, gdziekolwiek. Nighthawks, najsłynniejszy obraz Edwarda Hoppera, coraz częściej pojawiał się na okładkach książek, na pocztówkach, a nawet na torebkach reklamowych, z których – podstawione pod anonimowe rysy gości – twarze Jamesa Deana i Marlona Brando, niekiedy Marilyn Monroe, wpatrywały się tępo we własną samotność. Trochę mnie to peszyło i drażniło, moje wyobrażenie, moje marzenie, ulubiona fotografia nas samych, tak banalnie powtórzone i rozproszone na lśniących laminatach, zamienione razem z okładką Abbey Road, czy zdjęciem z budowy Chrysler Tower w dostępne w każdym markecie puzzle Gelini, rozpisywane w opowieściach wyrastających z obrazu Hoppera jak grzyby ze ściółki. Było tego dużo, nieco za dużo, zbyt często „mój” obraz pojawiał się na okładkach książek i kalendarzy dołączanych gratis do pism, których i tak już nie chciano kupować, ale też godziłem się z tą powszechną fascynacją; skoro tak, skoro wzbierała w niej jakaś niewypowiedziana tęsknota ludzi, skoro mówiła o wspólnej im matrycy marzeń, to nabierała wagi. Choćby zbanalizowana i stereotypowa, opowiadała o jakimś pragnieniu, które jak głód mogło dotknąć każdego. Istniałem więc (wyobrażałem sobie) po to, by brać je na własne barki, w imieniu wszystkich prześwietlać je nad kieliszkami, nad pobrzękującymi lodem szklankami w lipcowe wieczory, nad szklankami grogu (co to, do licha, jest grog?), gdy mróz usidlał parę na oknach, wywoływał ją z ust przechodniów jak fumatę biankę dla nowej, zimowej religii.

Znałem deklamacje innych. Tyle drżących głosów próbujących utrzymać obraz Hoppera na wiotkich barkach wierszy, przetoczyć po nich jego kruchą kulkę. Topiły się w półcieniach tej nocy, wybrzmiewały szybko, zostawiając pojedyncze słowa jak ślady spojrzeń. „Tani zapach gardenii”, którą Sue Standing wyczuła na szyi kobiety w czerwonej sukni; „patroni życia”, których Samuel Yellen dostrzegł w całej trójce gości; wieść o kolejnym zwycięstwie aliantów, którą Ira Sadoff dosłyszała z niewidzialnego na obrazie radia; prowadzone przy barze strzępy rozmów o wojnie, Hemingwayu i Fitzgeraldach, które doszły uszu Susan Ludwigson, gdy pisała swój wiersz z charakterystycznym dla amerykańskiej poezji wyliczeniem prozaicznych szczegółów, stygnąca kawa, cztery solniczki na ladzie, samochód z pewnością zaparkowany w pobliżu, ach, i przecież tam, przy tym barze, to jej rodzice, teraz spierają się o American Dream… Wszystkie te wiersze i więcej, całe powieści (francuskie, angielskie) wyrosłe z Nighthawks, wzbite na ich skrzydłach, były wzruszająco nieistotne jak Ziemia widziana z Księżyca; ktoś patrzył z ich wnętrza na kawiarnię Phillies, na jej przezroczystą bryłę i usiłował przyswoić sobie widok; po czymś coś mówił, coś szeptał, opowiadał własne małe życie, swój taniec ćmy przed żółtym światłem wnętrza. Patrzył; światło za szybą, łagodna Meduza, przykuwało wzrok, odbierało oczy, tak jak odebrać można rozum; szyba oddzielała słowa od jaźni, opadały po tej stronie i nikły w ciemności.

Czuliśmy ten ciężar spojrzeń od lat skupionych wokół i oczy Olgi (wyobrażałem sobie) stawały się chwilami tak poważne i otchłanne, że nie dorastałem do ich brzegów. Patrzyła za wszystkich, jak ze stanowiska, wysłana na jaskółkę masztu, na najwyższe gniazdo, podczas gdy mnie trawiła jeszcze pokusa długiej opowieści. Widziała od razu więcej, może majestatyczną ciszę pranocy, nieruchomość ciał tkwiących na taboretach jak posągi z Wysp Wielkanocnych i tę szybę wokół niczym błonę pierworodną, pod którą człowiek się ukształtował, lecz nie zdecydował żyć i zastygł od razu w wiecznej, tępej, zbędnej gotowości podtrzymywanej szklankami taniego burbona; podczas gdy ja szukałem jeszcze utożsamień z ich losami, z samotnością jednego, z rozmową pozostałych (o tym, że na Harolda nie można liczyć, że Rangersi nigdy nie zdobędą mistrzostwa), z myślami barmana o ciężkim dniu, który znowu minął, z owym nocnym New Yorkiem z wczesnej wiosny 1942 roku, gdy wyczekiwanie wydarzeń po ataku na Pearl Harbor oczyszczało ulice, żłobiło jeszcze bardziej głębię nocy, naprężało powietrze w szklanej kawiarni Phillies tak, że gesty nieruchomiały na paru centymetrach i samotność trójki gości podkreślała smutek ciał wobec siły wyższej, wobec wielkiego nadchodzenia wojny.

Tyle szyb, tyle okien, tyle szklanych drzwi postawionych zostało przez Edwarda Hoppera, że gdyby zebrać je wszystkie razem, do siebie dodać, świat wydałby się przecięty na pół przez nowy Wielki Mur, który dzieli go na dwie strony, przetacza się przez miasta, wyrasta nagle wokół przydrożnych hoteli, zagubionych wiejskich domów, prowadzi swą niewidzialną szklaną serpentynę obramowaną tu i ówdzie framugami, ościeżynami, ostrzami ściągniętych do połowy zasłon i kurtyn. Po którejkolwiek staniemy stronie, zapatrzeni w pokoje, sale, komnaty skryte za szybami czy – odwrotnie – z ich wnętrza zapatrzeni w ulice, domy, niebo, czeka nas nieokreślona tęsknota: albo za życiem, które dzieje się w danej chwili, blisko, bliziutko czasu, że aż się o niego ociera, trzeszczy w jego szwach, bo oto założona kartka w książce, otworzony list, uniesiona filiżanka, wyjęta z szuflady teczka, albo za bezruchem, którego się czas nie ima, podkradającym się z zewnątrz pod nasze pokoje, wzywającym ku światłu południa, ku neonom nocy, pokrywającym przejrzystą ciszą nerwowe brzmienia dnia.