Mansfield Park

Dziesięcioletnia Fanny Price, dziewczynka dobra i skromna, przybywa na wychowanie do zamożnych krewnych, którzy mieszkają w pięknym dworze Mansfield Park. Spotyka się z życzliwością wujostwa, choć nie wszyscy pozwalają jej zapomnieć, że jest tylko ubogą krewną.

Pewnego lata spokój rodziny przerywa pojawienie się w sąsiedztwie zmanierowanego rodzeństwa z Londynu. W ustabilizowane życie dworu wdziera się wielki świat.

W obliczu tragedii, do której doprowadza zderzenie odmiennych wartości, dobrym duchem rodziny okazuje się pełna poświęcenia Fanny.

Jane Austen (1775-1817) – autorka utworów poświęconych życiu codziennemu angielskiej ziemiańskiej prowincji XIX wieku. Jej najbardziej znane powieści to: Rozważna i romantyczna, Duma i uprzedzenie, Emma oraz Mansfield Park. Celne obserwacje ówczesnego społeczeństwa i wnikliwe portrety psychologiczne kobiet sprawiają, że twórczość Austen do dziś cieszy się popularnością i jest chętnie filmowana.

Jane Austen
Mansfield Park
Przekład: Anna Przedpełska-Trzeciakowska
Wydawnictwo Świat Książki
Premiera: 22 kwietnia 2015

Przed blisko trzydziestoma laty panna Maria Ward z Huntingdon, posiadająca zaledwie siedem tysięcy funtów całego majątku, miała szczęście zdobyć serce sir Thomasa Bertrama z Mansfield Park w hrabstwie Northampton i tym samym dostąpić godności żony baroneta żyjącej w dostatku i wygodzie, jakie zapewnia piękny dom i pokaźny dochód. Całe Huntingdon było zachwycone tym wspaniałym mariażem, a wuj panny młodej, prawnik, stwierdził osobiście, że powinna była posiadać co najmniej trzy tysiące więcej, aby móc uczciwie pretendować do takiej pozycji. Miała dwie siostry, które mogłyby wynieść pożytek z jej nowo nabytej godności, toteż różni znajomi – uważając, że ani najstarsza panna Ward, ani panna Frances nie ustępują pannie Marii urodą – przepowiadali im równie awantażowne partie. Niewątpliwie jednak liczba majętnych mężczyzn na tym świecie nie dorównuje liczbie pięknych kobiet, które na nich zasługują. Po kilku latach najstarsza panna Ward doszła do wniosku, iż winna poczuć skłonność do wielebnego pastora Norrisa zaprzyjaźnionego z sir Thomasem duszpasterza bez pensa przy duszy, pannie Frances zaś powiodło się jeszcze gorzej. Gdy przyszło co do czego, okazało się, że mariaż najstarszej panny Ward wcale nie był do pogardzenia, gdyż na szczęście sir Thomas mógł sobie pozwolić na ofiarowanie przyjacielowi stałej intraty w postaci prebendy Mansfield, dzięki czemu państwo Norris rozpoczęli okres małżeńskiej szczęśliwości, mając rocznie blisko tysiąc funtów dochodu.
Panna Frances zaś wyszła za mąż, jak to się mówi, na przekór rodzinie, i to pod każdym względem na przekór, zdecydowała się bowiem na porucznika marynarki, bez wykształcenia, majątku czy koneksji. Trudno o bardziej niewłaściwy wybór. Sir Thomas posiadał możliwości, z których skorzystałby chętnie, aby dopomóc szwagierce – skłaniały go ku temu zarówno zasady, jak duma, a również wrodzona chęć postępowania godziwie oraz pragnienie, by jego bliscy zajmowali należyte, szacowne pozycje – na cóż się jednak mogły zdać jego możliwości przy takim zawodzie, jaki wybrał szwagier? Nim zacny baronet zdołał obmyślić sposób przyjścia z pomocą siostrze żony, panie zerwały stosunki. Był to oczywisty skutek postępowania obu stron, skutek, jaki niemal zawsze pociąga nierozważne małżeństwo.
Pani Price, pragnąc uniknąć zbędnych protestów, zawiadomiła rodzinę o swym ślubie dopiero po fakcie. Lady Bertram, która była kobietą powściągliwych uczuć oraz usposobienia wyjątkowo beztroskiego i gnuśnego, zadowoliłaby się puszczeniem całej sprawy w niepamięć i zaniechaniem wszelkich myśli o siostrze, panią Norris jednak rozpierał duch aktywności, który nie spoczął, póki nie napisała do Fanny długiego, pełnego wymówek listu, w którym wytykała szaleństwo jej postępku i zapowiadała najgorsze tego postępku konsekwencje. List uraził i rozgniewał panią Price; w jej gorzkiej odpowiedzi, w której mowa była o obu siostrach, znalazły się tak lekceważące uwagi na temat dumy sir Thomasa, że pani Norris w żaden sposób nie mogła ich zachować dla siebie, co na długo położyło kres wszelkim kontaktom obu rodzin.
Mieszkały tak daleko, obracały się w tak różnych środowiskach, że w ciągu następnych jedenastu lat trudno im było nawet słyszeć o wzajemnym istnieniu, toteż sir Thomasowi wydawało się zdumiewające, iż pani Norris może co pewien czas informować ich oburzonym tonem, że Fanny znowu powiła dziecko. Po jedenastu latach jednak pani Price nie mogła już sobie pozwolić na dumną urazę i stratę jedynych krewnych, jacy byliby w stanie ją wesprzeć. Liczna i wciąż powiększająca się gromadka dzieci, mąż niezdolny do czynnej służby, zdolny natomiast do wypitki w kompanii, mizerne środki na zaspokojenie niezbędnych potrzeb – wszystko to sprawiło, że zapragnęła naprawić rodzinne stosunki, które tak pochopnie przekreśliła; zwróciła się więc do lady Bertram w liście tyle mówiącym o skrusze i smutku, o dzieciach w nadmiarze i braku niemal wszystkiego innego, że musiał obudzić chęć pojednania.
Szykowała się właśnie do kolejnego połogu, a ubolewając nad tym, prosiła, by zgodzili się zostać rodzicami chrzestnymi jej przyszłego potomka, niezdolna przy tym ukrywać, jak ważne byłoby dla niej, gdyby mogli w przyszłości dopomóc w utrzymaniu tych ośmiorga już narodzonych. Najstarszy to dziesięcioletni chłopiec, pełen życia i energii, marzy o wyrwaniu się w świat, lecz jakież ona ma możliwości? Czy nie ma szansy, by w przyszłości przydał się sir Thomasowi w majętnościach posiadanych przez niego w Indiach Zachodnich*? Żadna propozycja nie będzie zbyt skromna. Albo – co sir Thomas myśli o Woolwich**? Albo też, jak wyprawić chłopca na Wschód?

* Indie Zachodnie – nazwa nadawana Ameryce, później wyspom Morza Karaibskiego, wynikła z błędnego mniemania Kolumba, że płynąc ku zachodowi, odkrył drogę morską do Indii (wszystkie przypisy pochodzą od tłumaczki).
** W Woolwich, w hrabstwie Kent, mieścił się Arsenał Królewski.

List nie pozostał bez odpowiedzi. Przywrócił pokój i wzajemną życzliwość. Sir Thomas przesłał rady i zapewnienie o swojej przychylności, lady Bertram – pieniądze i pieluszki, a pani Norris napisała listy. Takie były bezpośrednie tego skutki, następny rok przyniósł zaś inne, jeszcze bardziej dla pani Price pomyślne. Pani Norris powtarzała często w przytomności innych osób, iż nie może przestać myśleć o swojej biednej siostrze i jej rodzinie i uważa, że choć tak wiele dla niej zrobili, powinni uczynić jeszcze więcej, wreszcie zaś wyznała, że jej zdaniem powinno się odjąć pani Price kłopoty i koszty związane z wychowaniem jednego dziecka z jej licznej gromadki. Gdyby tak podjęli się wspólnie opieki nad najstarszą z córek, która ma teraz dziewięć lat? Dziewczynka w tym wieku wymaga więcej uwagi niż ta nieszczęsna matka jest w stanie jej dać. Kłopoty i wydatki, jakie to pociągnie, są niczym zgoła w porównaniu ze szlachetnością podobnego czynu. Lady Bertram natychmiast jej przyklasnęła.
– Trudno o lepsze rozwiązanie – powiedziała. – Poślijmy po małą.
Sir Thomas nie wyraził zgody równie szybko i bez zastrzeżeń. Zastanawiał się i wahał; to bardzo poważna odpowiedzialność – dziewczynka wychowywana w ich domu musi otrzymać odpowiednie zabezpieczenie materialne, inaczej zabieranie jej od rodziców byłoby okrucieństwem, a nie dobrodziejstwem. Myślał o czwórce własnych dzieci, o swoich dwóch synach, o kuzynowskich miłościach itd. – ale gdy tylko zaczął przedstawiać z namysłem swoje obiekcje, pani Norris przerwała mu, obalając wszystkie, nawet te, których nie wysunął.
– Drogi mój szwagrze, rozumiem cię doskonale i oddaję sprawiedliwość szlachetności i delikatności twoich sądów, które, trzeba to przyznać, stanowią jedno z twoim postępowaniem, i w zasadzie zgadzam się z tobą, że należy uczynić wszystko, co możliwe, by zabezpieczyć dziecko, za które się niejako wzięło odpowiedzialność; doprawdy, byłabym ostatnią w świecie osobą, która poskąpiłaby na taki cel, choć moje możliwości są tak ograniczone. Nie mam przecież własnych dzieci, komuż bym więc miała zostawić ten skromny dobytek, jaki kiedyś będę miała do oddania, jak nie dzieciom moich sióstr? Jestem też pewna, że mój małżonek jest zbyt szlachetny… ale wiesz dobrze, szwagrze, że nie należę do osób, które rzucają na wiatr słowa i zapewnienia. Nie pozwólmy, by błahe względy odwiodły nas od szlachetnego czynu. Dać dziewczynie wykształcenie, wprowadzić ją odpowiednio w świat – to z pewnością wystarczy, by mogła się przyzwoicie urządzić, nie narażając nikogo na dalsze koszty. Nasza siostrzenica, drogi szwagrze, a w każdym razie twoja siostrzenica, dorastająca tu, w tej okolicy, będzie miała liczne awantaże. Nie powiadam, że dorówna urodą swoim kuzyneczkom, co to, to nie, ale wejdzie w tutejsze towarzystwo w ogromnie korzystnych okolicznościach, dzięki którym, wedle wszelkiego prawdopodobieństwa, znajdzie sobie godne szacunku gniazdo. Myślisz o swoich synach – nie sądzisz jednak, że ze wszystkich możliwości na świecie ta jest najmniej prawdopodobna? Przecież będą się chować jak rodzeństwo. To rzecz niemożliwa moralnie. Nigdy nie słyszałam o podobnym wypadku. W istocie jest to jedyny sposób na zabezpieczenie się przed podobnym związkiem. Wyobraź sobie, szwagrze, że to jest ładna dziewczyna i że Tom czy Edmund zobaczą ją po raz pierwszy za siedem lat – wtedy dopiero nieszczęście gotowe. Już sama myśl, że dopuściliśmy, by wzrastała z dala od nas, w biedzie i opuszczeniu, wystarczyłaby, aby jeden z tych kochanych, dobrych chłopców zaraz się w niej zakochał. Ale niech się tu z nimi chowa, to nawet gdyby była piękna jak anioł – pozostanie dla nich zawsze tylko siostrą.
– W tym, co szwagierka mówi, jest wiele prawdy – przyznał sir Thomas – i daleki jestem od stawiania jakichś wyimaginowanych przeszkód wobec projektu, w którym bierze się pod uwagę ich wzajemną pozycję. Pozwoliłem sobie tylko zauważyć, iż nie należy podejmować pochopnie tej decyzji, oraz, jeśli projekt ma przynieść pani Price pożytek, a nam – chlubę, to musimy zapewnić dziewczynce albo też uważać się za zobowiązanych do zapewnienia jej w przyszłości, kiedy okoliczności będą tego wymagały, warunków należnych kobiecie z dobrej rodziny, jeśli nie znajdzie owego gniazda, jakiego ty, szwagierko, tak ufnie wyglądasz.
– Rozumiem cię, szwagrze, doskonale – zapewniła go pani Nor-ris. – Jesteś człowiekiem uważającym i szlachetnym pod każdym względem i jestem pewna, że nigdy się w tej sprawie nie poróżnimy. Jak dobrze wiesz, gotowa jestem zawsze robić wszystko, co w mojej mocy, dla dobra tych, których kocham, i chociaż nigdy nie będę mogła żywić dla tej dziewuszki nawet setnej części tego, co czuję dla twoich kochanych dzieci, ani też uważać jej za równie mi bliską pod jakimkolwiek względem – nie mogę jej zaniechać: nigdy bym sobie tego nie darowała. Przecież to moja rodzona siostrzenica. Czy mogłabym znieść to, że ona jest w biedzie, podczas gdy ja mam kawałek chleba, którym mogłabym się z nią podzielić? Drogi mój szwagrze, przy wszystkich moich wadach jednego mi nie brak – gorącego serca, i choć jestem uboga, prędzej odmówiłabym sobie najpotrzebniejszej rzeczy, niż okazała się skąpa. Jeśli więc nie masz nic przeciwko temu, napiszę jutro do mojej biednej siostry i przedstawię jej naszą propozycję, a kiedy już wszystko uzgodnimy, zajmę się przewiezieniem małej do Mansfield – nie będziesz miał z tym, szwagrze, żadnych subiekcji. Jeśli idzie o moje kłopoty, to, jak wiesz, lekce je sobie ważę. Wyślę specjalnie do Londynu nianiusię; może się przespać u swojego kuzyna, tego rymarza, a mała powinna się tam z nią spotkać. Przywiozą ją bez trudu dyliżansem z Portsmouth do Londynu pod opieką jakiejś godnej zaufania osoby, która akurat będzie jechała. Zawsze się znajdzie jakaś szacowna kupcowa czy ktoś podobny jadący do stolicy.
Sir Thomas sprzeciwił się tylko zamachowi na kuzyna nianiusi, poza tym przeszkód nie stawiał, toteż gdy znaleziono inny, bardziej właściwy, choć mniej oszczędny, sposób spotkania z małą podróżniczką w Londynie – uznano sprawę za załatwioną i cieszono się tylko szlachetnym projektem. Po sprawiedliwości, owa satysfakcja nie powinna im przypadać w równych częściach, sir Thomas bowiem uczciwie postanowił zostać prawdziwym i konsekwentnym opiekunem wybranego dziecka, podczas gdy pani Norris nie miała zamiaru brać najmniejszego nawet udziału w kosztach jego utrzymania.
Była bardzo ofiarna, jeśli jej wkład ograniczał się do chodzenia i gadania, i nikt lepiej od niej nie umiał nakłaniać innych do hojności, lecz podobnie jak lubiła rządzić, lubiła swoje pieniądze i równie dobrze potrafiła oszczędzać własne, jak wydawać cudze. Gdy założyła dom, który musiała prowadzić na stopie o wiele skromniejszej, niż uprzednio liczyła, postanowiła z punktu, że będzie oszczędzać, a to, co zrodziło się z roztropności, wkrótce stało się celem samym w sobie, przedmiotem nieustannej troski, nieusprawiedliwionej posiadaniem potomstwa. Zresztą gdyby pani Norris musiała karmić własne dzieci, to pewno by nie oszczędzała, ale że ich nie miała, nic nie mogło ograniczyć jej sknerstwa czy zmniejszyć przyjemności, jaką czerpała z dodawania co roku zaoszczędzonej sumki do nieprzejedzonych dochodów z prebendy. Ponieważ tej namiętności nie miarkowało autentyczne uczucie do siostry, nie mogła pragnąć nic więcej prócz zasługi wymyślenia i zaaranżowania tego kosztownego dobroczynnego dzieła; zapewne jednak nie najlepiej samą siebie znała, wracała bowiem po tej rozmowie na plebanię w poczuciu, że jest najhojniejszą siostrą i ciotką na świecie.
Kiedy sprawę ponownie podjęto, pani Norris jaśniej określiła swoje stanowisko. Na spokojne pytanie lady Bertram: „Gdzie mała z początku zamieszka? U ciebie, siostro, czy u nas?” – sir Thomas usłyszał z pewnym zdumieniem, że nie jest w mocy pani Norris zająć się siostrzenicą w najmniejszej nawet mierze. Dotychczas sądził, że będzie ona szczególnie pożądanym dodatkiem na plebanii, mile widzianą towarzyszką bezdzietnej ciotki, okazało się jednak, że jest w błędzie. Pani Norris stwierdziła z przykrością, że przynajmniej w obecnym stanie rzeczy mieszkanie małej na plebanii jest wykluczone. Nie pozwala na to zły stan zdrowia pastora: mógł równie dobrze znosić dziecięcą wrzawę, co latać w powietrzu. Gdyby przestała mu dokuczać podagra, a, wówczas byłoby co innego, wówczas ona z przyjemnością wzięłaby siostrzenicę do siebie, nie dbając o związane z tym niewygody, ale teraz to niemożliwe, biedny pastor potrzebuje całego jej czasu, sama wzmianka o czymś podobnym na pewno wytrąciłaby go z równowagi.
– Wobec tego niech przyjeżdża do nas – powiedziała z całkowitym spokojem lady Bertram. Po chwili sir Thomas dodał z godnością:
– Tak, niechże tutaj będzie jej dom. Postaramy się spełnić nasz obowiązek wobec niej, a będzie miała przynajmniej ten pożytek, jaki daje towarzystwo rówieśnic i stałej nauczycielki.
– Święta prawda – przytaknęła pani Norris. – Jedno i drugie jest bardzo potrzebne, a pannie Lee będzie obojętne, czy uczy trzy dziewczynki, czy dwie – przecież to żadna różnica. Że też nie mogę być bardziej użyteczna – ale sami widzicie, że robię, co mogę. Nie należę do osób oszczędzających sobie kłopotów: nianiusia pojedzie po dziecko, chociaż bardzo mi to nie na rękę, tracę na całe trzy dni moją główną pomocnicę. Przypuszczam, siostro, że umieścisz małą w białym pokoiku na poddaszu, obok dawnych pokoi dziecinnych. To będzie dla niej najlepsze miejsce, tuż obok panny Lee i niedaleko dziewcząt, a także blisko pokojowych – jedna z nich mogłaby pomagać jej przy ubieraniu i zająć się garderobą, bo nie sądzę, byś uważała za stosowne, aby Ellis usługiwała jej tak samo jak twoim córkom. Tak, nie przypuszczam, byś mogła ją ulokować gdzie indziej.
Lady Bertram nie oponowała.
– Mam nadzieję, że okaże się dzieckiem o dobrym usposobieniu -ciągnęła pani Norris – i będzie świadoma niezwykłego szczęścia, jakim jest posiadanie takiej rodziny.
– W rzeczy samej, gdyby się okazało, że ma zły charakter – powiedział sir Thomas – nie moglibyśmy zatrzymać jej u nas ze względu na nasze dzieci. Nie ma jednak powodu spodziewać się takiego nieszczęścia. Zapewne zauważymy w niej wiele cech, które będziemy pragnęli zmienić, musimy też być przygotowani na jej rażącą ignorancję, pewną pospolitość sądów i wysoce przykre prostactwo obejścia, ale to nie są nieuleczalne wady, a tuszę również, że nie okażą się niebezpieczne dla jej otoczenia. Gdyby moje córki były od niej młodsze, uważałbym przydanie im takiej towarzyszki za sprawę wymagającą wielkiego zastanowienia, ale tak, jak sprawy stoją, sądzę, że nie ma się czego obawiać, jeśli idzie o nie, a można mieć duże nadzieje, jeśli idzie o nią.
– Tak właśnie myślę – zapewniła go pani Norris. – To samo, słowo w słowo, powiadałam dziś rano mężowi. Przebywanie z kuzynkami będzie samo w sobie edukacją dla tej małej. Nawet gdyby panna Lee niczego jej nie nauczyła, one dadzą jej przykład, jak być dobrą i mądrą dziewczynką.
– Mam nadzieję, że nie będzie drażniła mojego biednego mopsa – westchnęła lady Bertram. – Udało mi się wreszcie nakłonić Julię, by go zostawiła w spokoju.
– Staniemy, szwagierko, wobec pewnych trudności – powiedział sir Thomas – jakie wynikną z konieczności zachowania należytej różnicy pomiędzy panienkami, gdy będą dorastać; idzie mi o to, jak utrwalić w umysłach moich córek świadomość, czym są, bez tego, by patrzyły na kuzynkę zbytnio z góry, i jak, nie onieśmielając nadmiernie małej, sprawić, by pamiętała, że nie jest panną Bertram. Pragnąłbym, aby się blisko zaprzyjaźniły i pod żadnym pozorem nie pozwoliłbym moim córkom na okazywanie kuzynce najmniejszego lekceważenia, ale mimo wszystko one nie mogą być równe. Ich pozycja, fortuna, należne prawa oraz oczekiwania zawsze będą odmienne. To sprawa niezwykle delikatna i musisz pomóc nam znaleźć najwłaściwszą linię postępowania.
Pani Norris była na jego usługi i choć przyznawała mu rację, że sprawa jest niezwykle skomplikowana, krzepiła go nadzieją, że zostanie bez trudu rozwiązana.

Łatwo uwierzyć, że list pani Norris do siostry nie pozostał bez skutku. Pani Price była, co prawda, zdumiona, że wybrano dziewczynkę, podczas gdy ona ma tylu świetnych chłopców, ale przyjęła propozycję z wdzięcznością, zapewniając o dobrym, pogodnym usposobieniu małej, która z pewnością nigdy nie da powodu, by ją odsyłać do domu. Pisała też, że córeczka jest delikatna i drobna, i wyrażała szczerą nadzieję, że zmiana powietrza dobrze jej zrobi.