Stalin. Terror absolutny

„Porzućcie wszelką nadzieję, wy, którzy tu wchodzicie” – ostrzegały słowa umieszczone nad wejściem do piekieł w dziele Dantego. Zdanie to mogłoby widnieć na słupach granicznych kraju, którym rządził Stalin. Ofiarą psychopaty, którego w równym stopniu fascynowała władza, co terror i ludzkie cierpienie, padły miliony bezbronnych i niewinnych ludzi. Umierali z głodu, znikali na zawsze w łagrach albo byli mordowani, by zaspokoić żądzę krwi Stalina.

W swojej wybitnej, wstrząsającej książce Jörg Baberowski prowadzi czytelnika w paranoiczny świat sowieckiego dyktatora i tworzy nieznane perspektywy, pozwalające na nowo odczytać przyczyny stalinowskich zbrodni. Jest to jednocześnie książka wymagająca, gdyż autor każe nam śledzić setki dokumentów, listów, donosów, raportów, wspomnień i relacji świadków, byśmy spróbowali sami – porzucając intelektualny komfort niewiedzy – zrozumieć „logikę terroru”.

Czy można napisać coś nowego o Józefie Stalinie i rozpętanym przez niego terrorze? Jak pokazuje Jörg Baberowski w swojej znakomicie napisanej i udokumentowanej książce – można! Wybitny niemiecki historyk postawił sobie niełatwe zadanie. Postanowił spojrzeć na świat oczyma sowieckiego tyrana. To, co zobaczył, okazało się przerażające. Jest to bowiem świat widziany oczyma psychopaty. Psychopaty, który zamienił olbrzymi, zamieszkany przez 150 milionów ludzi kraj w jeden wielki dom wariatów.
Historia pełna była tyranów, mordów i zbrodniczych reżimów. Nigdy i nigdzie nie stworzono jednak systemu tak upiornego jak sowiecki – systemu, w którym dzieci donosiły na rodziców, skazańcy w ostatnich słowach wychwalali swoich katów, w którym pań-stwo kontrolowało nie tylko czyny, ale i myśli swoich obywateli. Nigdy nikt nie upokorzył i nie poniżył drugiego człowieka tak bardzo jak Józef Stalin.
Chcecie Państwo zrozumieć, jak to było możliwe? Jak i po co zbudowany został ten demoniczny system? Przeczytajcie książkę Baberowskiego.
To lektura dla ludzi o mocnych nerwach.
Piotr Zychowicz

Ta wyjątkowa książka jest wstrząsająca nawet dla tych, którzy myśleli, że po przerażającej do szpiku kości lekturze utworów Sołżenicyna i Szałamowa nic ich już nie zszokuje . […]
System stalinowski był absolutnie zdominowany przez terror. Ale czy można zrozumieć terror? Skąd wzięła się owa przemoc, którą ówczesna władza rozpowszechniła w całym wielonarodowościowym imperium sowieckim? Jakich dokonała spustoszeń? Być może odpowiedź na te i wiele innych pytań znajdziemy w tej książce […].
„Die Zeit”

Jörg Baberowski (ur. w 1961) – profesor historii Europy Wschodniej na Uniwersytecie Humboldta w Berlinie. Autor licznych publikacji na temat historii Rosji i Związku Sowieckiego.

Jörg Baberowski
Stalin. Terror absolutny
Tłumaczenie: Urszula Poprawska
Wydawnictwo Prószyński i S-ka
Premiera: 14 stycznia 2014

WSTĘP

Powinno stać się zwyczajem, powinno zostać nazwane kulturą – pisał Martin Walser – że ktoś, kto głosi pewien pogląd, może go też obalić”. Pisarzom takie zdania uchodzą płazem, ponieważ mogą oni opisywać rzeczywistość z zupełnie dowolnej perspektywy. Historycy jednak muszą wykazać się w służbie myślenia wnioskami, które zasługują na miano naukowych. W każdym razie tego oczekują od nich czytelnicy, szukający w książkach historycznych faktów, które mogą dostarczyć odpowiedzi na nierozstrzygnięte dotąd pytania. Historyk, decydując się na napisanie książki, wie, że będzie uważany za adwokata prezentowanych tez i że oczekuje się od niego trzymania się raz obranego punktu widzenia.

Istnieją ponoć historycy, którzy przez całe życie głoszą te same opinie, podnosząc je do rangi prawd wiecznych tylko dlatego, że kiedyś już je sformułowali. To bardzo stresujące: zawsze musieć mieć rację. A jeszcze trudniej mieć rację, pozostając wiernym tym samym poglądom. Dlatego ucieszyłem się, gdy niespodziewanie nadarzyła mi się okazja, by powiedzieć coś nowego i porzucić wcześniejszy punkt widzenia.

Gdy przed dwoma laty zapytano mnie, czy mógłbym – na potrzeby publikacji w wersji angielskiej – wprowadzić poprawki do wydanej w 2003 roku w Niemczech mojej książki Czerwony terror. Historia stalinizmu, nie przeczuwałem, w co się wdaję. Zadanie wyobraziłem sobie zwyczajnie: przeczytam jeszcze raz całą książkę i uzupełnię jej treść o warte odnotowania informacje, które pojawiły się w nauce po roku 2003. Ale im dłużej czytałem własną publikację, tym większe było moje rozczarowanie. Czytać rzecz własnego autorstwa, w której i styl, i wiele sformułowań przestało mi się podobać – to była męka. Tym bardziej że byłem pewien, iż podobnie muszą to odbierać czytelnicy. Ta książka już mnie nie wyrażała. Wszystko, co po jej powstaniu przeczytałem i mówiłem o Stalinie i stalinizmie, pozostawało w dziwnej sprzeczności z mocnymi poglądami, które sformułowałem w tamtej książce.

Nie chciałem oczywiście rezygnować z tekstu, z którym mógłbym się identyfikować. W żadnym razie nie byłem jednak skłonny powtarzać głoszonych wcześniej twierdzeń, gdyż wiele z tego, z czym wówczas się zgadzałem, siedem lat później wydało mi się nonsensowne. Nowa wersja książki miała być zatem inna i jaśniejsza, lecz żeby tak się stało – zrozumiałem to od razu – byłem zmuszony zakwestionować swoje wcześniejsze poglądy. Dlatego już w kilka tygodni później pracowałem nie nad poprawkami do starej, lecz nad stworzeniem zupełnie nowej książki.

Kilka lat zajęło mi szukanie wyjaśnienia, jak to możliwe, że w Rosji sowieckiej za czasów Stalina zamordowano lub wypędzono z miejsc ojczystych i zamknięto w obozach pracy miliony ludzi. W 2003 roku tezy socjologa Zygmunta Baumana przyjmowałem jak objawienie. Bauman twierdził, że dążenie do jednoznaczności, do przezwyciężenia ambiwalencji i tendencja do namiętnego porządkowania ze strony nowoczesnych „państw ogrodniczych” stały się w XX wieku przyczyną monstrualnych decyzji niosących potworne zniszczenia. Teza ta była bez wątpienia sugestywna, dla mnie jednak pozostawała wtedy tylko tezą. Im więcej czytałem o przemocy czasów stalinowskich, tym jaśniej zdawałem sobie sprawę, że moje wcześniejsze interpretacje stalinizmu wymagają rewizji.

Stalin był – co do tego dokumenty nie pozostawiają najmniejszych wątpliwości – inicjatorem i reżyserem zagłady milionów ludzkich istnień. Komunistyczna idea nowego człowieka była dla ludzi będących u władzy usprawiedliwieniem zabijania wrogów i „trędowatych”, ale nie nakazywała masowych mordów. Dlatego Stalin i jego towarzysze nie mówili o nowym, pięknym świecie, gdy zastanawiali się, co ma się stać z tymi, których uważali za swoich wrogów. Mówili natomiast o technice i przemocy. Taki psychopata jak Stalin tylko w wyjątkowych okolicznościach mógł dać upust swojemu złu i swojej kryminogennej energii.

Marzenie o wybawieniu ludzkości przez komunizm zostało utopione w krwi milionów, ponieważ akty przemocy oderwały się od pierwotnej motywacji, uzasadniającej potrzebę ich wprowadzenia; dyktator uczynił z przemocy narzędzie umacniania swojej władzy. Na koniec chodziło już tylko o uznanie mocy decyzyjnej i władzy Stalina, pana życia i śmierci. Jedynie w atmosferze paranoi i podejrzeń despota mógł zmusić innych ludzi do uznania swojej woli i uczynienia własnego świata światem wszystkich pozostałych.

Próbowałem sobie wyobrazić, jak był stworzony świat Stalina i oddanych mu wykonawców jego poleceń, a im więcej czytałem, tym bardziej stawało się dla mnie oczywiste, że idee nie zabijają, zaraźliwa jest natomiast przemoc. Nikt, kto doświadczył przemocy, nie może jej zignorować, niezależnie od tego, z jakiego powodu znalazł się w sytuacji nią naznaczonej. Nie można zrozumieć przemocy, badając jej początki, lecz jedynie jej dynamikę. Przemoc zmienia ludzi, wywraca świat do góry nogami i niszczy zaufanie niezbędne do tego, by w społeczeństwie móc współistnieć z innymi. Przemoc jest również esencją życia ludzi pozbawionych skrupułów, dających sobie prawo do czynienia tego, o czym inni mogą zaledwie przelotnie pomyśleć. Trzeba spróbować zobaczyć świat oczyma Stalina, a wtedy to, czego nigdy nie bylibyśmy w stanie sobie wyobrazić, stanie się normą. Tylko o tym mówi ta książka.

Dlaczego w ogóle pisze się książki? Czy nie można znaleźć sobie w życiu innych wyzwań? Każdy, kto pisze, wie, że ostatecznie tylko niektórzy przeczytają jego przemyślenia. Ale nie o to chodzi. Ten, kto pisze, rozmawia sam ze sobą i więcej dowiaduje się o samym sobie niż o przedmiocie swojej książki. Temat zbrodniczej przemocy szedł za mną wszędzie, wchodził nawet w mój sen i były dni, że żałowałem, iż jemu właśnie poświęciłem kolejną książkę. Mimo to pisanie o życiu toczącym się w atmosferze przemocy, gwałtu i represji przepełniło mnie jednocześnie uczuciem głębokiej wdzięczności. Nie było kraju na świecie, w którym przeciwności klasowe były ostrzejsze, przywileje kasty panującej większe, gdzie ludzie żyli w takim strachu jak w Związku Sowieckim.

Ja sam nigdy nie musiałem dzielić podobnych cierpień. „Nauka, która pochodzi od tego rodzaju przeżycia – pisze w swoich wspomnieniach Arthur Koestler – pojawia się, kiedy ubierze się ją w słowa odwiecznych prawd: że człowiek to istota realna, a ludzkość to abstrakcja; że ludzi nie można traktować jak liczb w politycznych równaniach, ponieważ zachowują się oni jak znaki «zero» i «nieskończoność», które rujnują wszelkie matematyczne obliczenia; że cel uświęca środki jedynie w bardzo ograniczonym zakresie; że etyka jest nie tylko funkcją użyteczności społecznej, a miłość bliźniego nie jest jedynie drobnomieszczańskim sentymentem, lecz siłą ciążenia, która spaja każdą cywilizację”. Można by jeszcze dodać: szczęściem jest żyć w takim porządku prawnym, w którym jednakowo traktowane są osoby różniące się od siebie i w którym wolność jednego człowieka daje się pogodzić z wolnością innego. To osiągnięcie cywilizacyjne i tę zasadę, chroniącą nas wzajemnie przed sobą, rozumie każdy, kto żył, choćby krótko, w społeczeństwie niszczonym przez podejrzliwość i przemoc. I za to, że nas to ominęło, powinniśmy być wdzięczni każdego dnia.