Warunek

Zniewaga i pojedynek, zuchwała kradzież i dramatyczna ucieczka, wielkie pieniądze i niespodziewana miłość. Powieść, w której smakosze literatury znajdą to, co najbardziej wartościowe w epickiej fabule.

Pałac książąt Rohatyńskich w Arancewie pod Moskwą we wrześniu 1812 r. Ślepy los wiąże ze sobą dwóch napoleońskich żołnierzy, szwoleżera Andrzeja Rangułta „młodego boga wojny, najwybitniejszego kawalerzystę Wielkiej Armii, faworyta cesarza, ikonę czasów” śmiertelnie zmęczonego wojnami i własną sławą, której nie jest w stanie już sprostać, i Semena Hoszowskiego, popiego syna, wszechstronnie wykształconego introwertyka, niechętnego wojennym rytuałom i etosowi armii.

Obaj zmuszeni są podjąć morderczą wyprawę przez zimowy bezkres Rosji, by dostać się do domu Rangułta na Litwie. Bohaterowie, którzy od początku czuli wzajemną antypatię, teraz są na siebie skazani, wiedzą, że śmierć towarzysza oznacza koniec ich obu…

Ta powieść to arcydzieło
„Rzeczpospolita”

Znać rękę mistrza
„Gazeta Wyborcza”

Eustachy Rylski (ur. 1944 r.) – prozaik, dramaturg, scenarzysta. Zadebiutował w 1984 roku dyptykiem powieściowym „Stankiewicz. Powrót”. Autor powieści „Człowiek w cieniu”, „Warunek”, „Na Grobli”, „Obok Julii”, tomów opowiadań „Tylko chłód”, „Wyspa”, „Szara lotka”, esejów „Po śniadaniu”. Laureat prestiżowych nagród literackich. Tłumaczony na wiele języków.

1

Jesienny świt na pustej, odkrytej przestrzeni, poprzecinanej brzozowymi zagajnikami. Z wilgotnych oparów mgły wyłoniła się szpica szwadronu idąca stępa. Kilkunastu jeźdźców w nieuporządkowanym szyku, prowadzonych przez młodego oficera o brawurowej urodzie, przygaszonej tylko nieco zmęczeniem, jakie niesie wojna.
Szpica przeszła strumień, wspięła się na niewielkie obłe wzniesienie, minęła brzezinę upstrzoną tu i ówdzie rachitycznymi sosenkami. Mgła, jak to jesienią, nie uniosła się, lecz melancholijnie rozsnuła, pogrążając wszystko w zimnej, przejmującej zawiesinie. Oficer uderzał od czasu do czasu otwartą dłonią w rękojeść przytroczonej do siodła szabli, ściągał wodze w lewo lub w prawo, toczył koniem w tę i tamtą, zrywał go lub powstrzymywał, okrążał szpicę krótkimi łukami z jednej lub drugiej strony, wybijając ją z rytmu.
Był niespokojny, a w obsesyjnych, nerwowych gestach czuło się nastrój, który poprzedza czasami wybuch niekontrolowanego gniewu lub furii. Reszta kawalerzystów starała się nie zwracać na to uwagi, choć pokora, z jaką przyjmowali kaprysy młodego jeźdźca, zaświadczała o jego niekwestionowanej pozycji w oddziale.
Następne obłe wzniesienie wyniosło szpicę ponad mgłę, a gdy pozostawili ją za zadami swych koni, z oparów wyłonił się kolejny oddział, liczniejszy od pierwszego, z którego wysforował się samotny jeździec w miękkim, rozkolebanym galopie.
Doszedł szpicę i zawrzasnął:
– Raaangułt! Do diabła, Rangułt!
Wywołany syknął coś przez zaciśnięte usta. Strzelił otwartą dłonią w głownię szabli, aż zagrzechotały kostki palców. Jeździec obserwował to w napięciu, którego nie starał się ukryć. Zbliżył się do Rangułta i rzekł, zaglądając mu w twarz:
– Dziwny kraj.
– Mgła – odpowiedział Rangułt, zrywając konia trzy, cztery kroki w przód.
– Dziwna mgła! – wykrzyknął jeździec, zrównując się z Rangułtem.
– Idź precz, Rudzki! – odpowiedział Rangułt i wyrwał znów kilka kroków przed siebie.
– Dziwny kraj i dziwna mgła – Rudzki znów go doszedł.
– Powiedziałem: idź precz!
– Gotujesz się, graf?
– Jak widać.
– Ano ochłodzę, jeżeli łaska…
Najechali teraz na siebie obydwaj. Któryś z koni przysiadł na zadzie. Kłąb przy kłębie, strzemię przy strzemieniu, bark przy barku. Naparli. Nie ustąpił żaden. Rzecz zawisła między żartem a powagą, swawolą a złością, zniechęceniem a determinacją. Przechylić się może w tę i tamtą.
Z oddali, z mgły chłodnej, wystrzał jak uderzenie dłoni w dłoń. Potem zbliżający się, oddalający i znów zbliżający tętent koni i krótka, gęsta kanonada. I cisza jak śmierć.
Rangułt i Rudzki w pełnym galopie. Na równi między brzezinami szwadron rozciągnięty w poprzek. Na darni kilka nieruchomych ciał w baranicach wyrzuconych futrem do góry. Oszalały koń. Porzucona skałkowa strzelba. Konający szwoleżer z odrąbanym barkiem. Kozak w konwulsjach nawleczony na lancę. Na krzaku ostnicy zakrwawiona papacha.
Rangułt przejechał wśród poległych. Nasycił oczy śmiercią. Obrócił się w siodle i spojrzał za siebie na skulone ciało nakryte podróżną sakwą, wciśnięte w jałowiec.
– Jak dziecko – rzekł łagodnie, przypatrując się poległemu.
Dojechał Rudzki. Nie zsiadając z konia, trącił końcem szabli leżącego i dodał:
– Gotów!
Wychylił się z siodła, klingą zahaczył sakwę i podniósł w górę. Poległy machinalnie, jak dzieje się to czasami we śnie, przytrzymał ją.
Oficerowie odskoczyli.
Leżący mężczyzna powoli rozprostował nogi i wsparł się na ramieniu. Popatrzył przed siebie przytomniejącym wzrokiem. Powstał ostrożnie, nie wypuszczając sakwy. Rozejrzał się. Zakołysał. Wolną ręką obmacał sobie twarz, głowę i członki. Odwrócił się od oficerów i zwymiotował. Podjechali inni. Szwadron zwinął krańce i otoczył mężczyznę, który dawał sobie folgę długo i namiętnie. Kończąc, uczynił taki ruch, jakby zamierzał otrzeć się rękawem, lecz zmitygował się, zgłębiając przepastne kieszenie kurtki. Rangułt pochylił się nad końskim karkiem i podał mężczyźnie nieskazitelnie czystą białą chustkę, ozdobioną złotym monogramem. Jak gdyby nie z tego świata.
Mężczyzna odebrał ją po chwili. Wytarł wargi, twarz, ręce i chciał zwrócić chustkę Rangułtowi, ale dostrzegając niestosowność tego gestu, po krótkim namyśle schował ją do sakwy.
Wyprostował się, obciągając na sobie mundur.
– Z kim mamy zaszczyt? – zapytał Rangułt, dostojniejąc w siodle.
– Porucznik Semen Hoszowski z kwatery wodza naczelnego – odpowiedział mężczyzna.
– Do kogo?
– Do drugiego inspektora kawalerii, generała Lamonta.
– Lamont o pół dnia. Leża w Arancewie.
– Tam mam adres.
– W takim razie prosimy z nami. Szwadron siódmy, kompania pierwsza, gwardia, Andrzej Rangułt, kapitan.
– Jestem zobowiązany – powiedział Hoszowski, próbując wyjść z pierścienia otaczających go jeźdźców. – Koń padł mi pod Wiereją, drugi nieopodal. Ścigali mnie kilka wiorst. Pańscy żołnierze uratowali mi życie.
Rangułt spiął klacz, rozerwał pierścień i krzyknął wachmistrzowi w twarz:
– Kulbaka dla porucznika Hoszowskiego!
Szwadron ruszył zwartym szykiem. Zza horyzontu wstało blade jesienne słońce. Nastał dzień bez blasku.

2

Kraj dziwny nie był, Rudzki się mylił. Nic w nim nie było w rzeczy samej dziwnego, bo nic w zanadrzu, wszystko jak na dłoni, żadnej tajemnicy. Jak jar, to jar. Jak błoto, to błoto. Jak mgła, to mgła. Przeszywające na wylot wczesne zimno. Od miesiąca nieustępujące deszcze. Równina wdeptująca w ziemię, monotonia wręcz nie do zniesienia, sekwencje długie jak choroba. Kraj, który się sprzysiągł w złej sprawie. Niby bezludny, pusty, ale niechby tylko co. Niby obojętny, lecz gotów na wszystko. Niby otwarty, chciałoby się rzec, na oścież, ale jednocześnie przyczajony jak dzikie zwierzę. A gdzie ludzie, tam bezwstydny, demonstracyjny gwałt na wszystkim, co żyje i nie żyje.
Zresztą różnica między jednym a drugim niewielka. Widzi się przed sobą życie, przejeżdża się, odwraca głowę, a tam już po życiu. Jakby minęło, bez skargi, w zgodzie na własną nietrwałość wobec bezmiaru.
Od czasu do czasu, jak pułapka, pozory dobroduszności. Jakiś pokłon do ziemi, jakiś uśmiech, ciepły gest, ujmująca za serce fraza, ale nie daj Bóg się na to nabrać, uwierzyć. Kraj, który jak zechce, to zamęczy każdego na śmierć, a jak odpuści, to zdarzy się to samo z siebie. W tym względzie nieodpowiadający za żadnego ze swoich demonów, bo co by nie było i jak by nie poszło, wykupiony będzie od winy swoją bezgranicznością, swoim nieodłącznym bezwładem. Wchodzi się weń łatwiej niż w każdy inny, ale z upływem czasu zapada głębiej, aż nieruchomieje się na amen. Przykre, nieubłagane, dosadne, prostackie, lecz nie dziwne.
Rudzki się więc mylił, kiedy w opuszczonym pałacu książąt Rohatyńskich, na przedpolach stolicy, po raz trzeci rzekł Rangułtowi:
– Zaiste, dziwny kraj, graf.
Popołudnie pochłaniał zmierzch.
Żołnierze karmili konie, rozlokowując je w opuszczonych stajniach, rąbali drzewa z pobliskiego parku, ustawiali karabinki w kozły, grzejąc się przy rozpalonych wokół ogniskach, przecierali szable, ostrzyli lance, pociągali gorzałę. Rozkazy, żarty, śmiech, przekleństwa, nieco leniwa krzątanina. Odwieczny rytuał rozlokowującego się wojska w podbitym kraju. Rangułt przypatrywał się temu jak zza szyby, stąpając ostrożnie i bezmyślnie, przystając przy jeźdźcach, przysłuchując się ich gadaninie.
Z pałacowych schodów obserwował go porucznik Semen Hoszowski, człowiek jeszcze niestary, krótki, rozrośnięty, w ruchach przyczajony, z jednej strony wyostrzony jak brzytwa, z drugiej tępy jak chłopski lemiesz, a pośrodku mroczny jak noc. Musiał zauważyć, jak do Rangułta podszedł wiotki oficer o długich słomianych włosach, wymykających się na twarz spod skórzanej czapki. W geście, z jakim zwrócił się do kapitana, w słowach, których Hoszowski nie usłyszał, we wzroku, badającym atletyczną sylwetkę dowódcy, były podziw, cierpliwość i szorstka czułość.
Rangułt wzdrygnął się. Jego proste plecy przeszedł dreszcz za dreszczem. Uśmiechnął się martwo do wiotkiego oficera. Ruszyli ku uzbrojonemu w stal wejściu. Hoszowski zszedł im z drogi. Kierując się do jednej z oficyn, minął wachmistrza od kulbaki, który przy pomocy kilku żołnierzy rozłupywał toporkiem grube na dłoń drzwi do jednej z piwnic. Kątem oka zauważył, jak obydwaj mężczyźni zginęli w ciemnościach opustoszałego pałacu.

3

Trzech kwadransów trzeba było, aby z rozległego salonu z widocznymi śladami przepychu wymieść chłód i wilgoć. W przepastnym kominku ozdobionym antyczną alegorią paliły się żywo pałacowe meble. Rangułt grzał nimi plecy. Towarzyszyło mu trzech podkomendnych, oficerów kompanów. Mizernych, wychudzonych, brudnych. Oczy mieli podbite, twarze blade, ściągnięte, emanujące jednak, mimo zmęczenia, pewnością siebie i tym rodzajem impertynenckiej brawury, która pozwala określić ich mianem nieodrodnych synów wojny.
Najstarszy z nich, Rudzki, niewysoki, barczysty, kawaleryjski, naznaczony malowniczą blizną od czoła do żuchwy, bawił się pistoletem, wyciągnięty w jednym z ocalałych foteli. Mierzył tu i tam, udanie imitując palbę. Jego fizycznym przeciwieństwem był Wolanin, wiotki młodzieniec o słomianych włosach spadających na czoło. Z założonymi do tyłu rękoma kręcił się po salonie, wyciągając zuchowatym tenorem:
Zapredała kukuryka za dudu,
Zapredała kukuryka za dudu.
Niedźwiedziowaty Dreszer, ozdobiony sumiastym wąsem, cały z waszecia, dusza człowiek, co to jednym uderzeniem pięści rozłupie czaszkę, poczciwiec szczujący zapewne starozakonnych ogarami, po sumie jednakowoż, mimo wychudzenia pleczysty i dupiasty, toczył kości po wyłożonym czeczotką stoliku. Z zewnątrz słychać było komendy rozprowadzanych wart i rżenie koni. Od czasu do czasu snop iskier wyskakiwał nad płomień w kominku, zbaczał, rozpryskiwał się i ginął gdzieś w szarościach sufitu.
Dreszer zgarnął kości i poustawiał je w rzędzie wedle starszeństwa. Zwrócił się do Wolanina:
– Nie znasz jakiej innej piosenki, Ksawer?
– Nie rozumiem? – Wolanin zatrzymał się jak wryty. – Jakiej innej?
– Chodzi mi o to, Ksawer, że historia koguta, którego sprzedano na targu w Winnicy, już nam się trochę przejadła i, nie obraź się, dokuczyła. Nieprawdaż, Rudzki?
Rudzki przeniósł dłoń z pistoletem na chłopięcą postać Wolanina.
– Chcecie mnie z tego powodu zastrzelić? – Wolanin zajrzał w głąb wycelowanej w niego lufy.
– Nie ciebie – odpowiedział mu Rudzki – tylko to przeklęte ptaszysko, o którym śpiewasz do znudzenia.
Nagle uniósł rękę ponad głowę chłopca i nie mierząc, pociągnął za spust. Łoskot wystrzału zmieszał się z kruchym uderzeniem stiuku o marmurową posadzkę.
– Mniej więcej tak – wyjaśnił Rudzki.
Kapitan Rangułt wyprostował się i wyrwany z otępienia spojrzał za siebie. Z lufy pistoletu wysnuło się pasemko dymu.
– To nie jest historia o kogucie – wyjaśnił Wolanin, otrzepując mundur z tynku.
– A o czym? – zapytał Dreszer.
– O dziewczynie. Zaniosła koguta na targ i sprzedała za parę groszy, żeby kupić sobie chustkę.
– Ładna?
– Chustka?
– Nie, dziewczyna.
– Ładniejszej nie widziałeś, Dreszer.
Rudzki zawrzasnął, ponownie nabijając pistolet:
– Do diabła! Panowie! Kiedy ja ostatni raz dziewczynę widziałem? Jakąkolwiek!
Dreszer wrócił do kości. Rudzki znów zajął się celowaniem z pistoletu, a Wolanin piosenką. Płomień w kominku pochłaniał kolejne meble, deszcz spływał szybkami angielskich okien, wiatr pohukiwał w kominie. Rangułta rozbierała gorączka, Dreszera senność, Rudzkiego niecierpliwość. Wszystko znalazło własną przynależność. Ciszę przerwał następny wystrzał i łoskot osypującego się lustra. Kapitan Rangułt w dwóch susach przesadził stół i odległość, jaka dzieliła go od fotela pod ścianą. Rudzki wstać nie zdążył, kiedy Rangułt chwycił go długimi palcami za gardło i poderwał z mebla.
– Słuchaj, ty… ścierwo! – zacharczał przez zaciśnięte zęby. – Bogiem się klnę… Bogiem…
– Stać! – krzyknął Dreszer i zerwał się od stołu.
Wolanin wbił się wąskim ciałem między wczepionych w siebie mężczyzn.
– Stać! – powtórzył Dreszer, rozdzielając oficerów. – Spokój, to nic, nic, Jędruś. Wybacz głupcowi. Rudzki, oddaj pistolet. Spokój, spokój, panowie. To zmęczenie, tylko zmęczenie, tylko zmęczenie.
Rangułt ciężko oddychał. Wrócił do kominka. Rzekł cicho, lecz tak, że dreszcz mógł przejść po kręgosłupie:
– Kiedyś cię zabiję, Rudzki.
Pochylił się nad ogniem i nie patrząc na pozostałych, zapytał już obojętnie:
– A gdzież ten… no, jakże mu tam… Semen ze sztabu?
– Hoszowski – podpowiedział Dreszer, pilnując rzucającego się jak ryba Rudzkiego.
– Ano właśnie, Hoszowski. To gdzie on?
– Od przyjazdu nie widziałem – poinformował Wolanin.
Kapitan Rangułt z niechęcią oderwał się od ognia i prostując się, polecił:
– To go znajdź. I proś na kolację.
Wolanin wyszedł natychmiast. Już w szarą godzinę.