Zło nie zapomina

Libia, 31 sierpnia 1970 roku. Tej samej nocy, kiedy Muammar al-Kaddafi obala monarchię i przejmuje władzę w kraju, matka Mike’a, Italia Balistreri, spada z wysokiego urwiska. Samobójstwo czy morderstwo? Przez ponad czterdzieści lat odpowiedź na to pytanie skrywać się będzie pośrodku gęstej sieci kłamstwa, zdrady i walki o władzę.

Rzym, lato 2011 roku. W tym samym czasie, gdy arabska wiosna wstrząsa Bliskim Wschodem a Libię rozdziera wojna domowa, pięć lat po zakończeniu polowania na Niewidzialnego Człowieka, okrutne morderstwo, którego ofiarą pada młoda Melania Druc i jej córka, sprawia, że ponownie spotykają się Michele Balistreri, obecnie naczelnik sekcji zabójstw, i dziennikarka Linda Nardi.

Niechętnie podjęte przez Balistreriego śledztwo doprowadzi do zburzenia pozorów spokoju, w jakich żyje ten zmęczony życiem człowiek, i zmusi go do konfrontacji z przeszłością, która nigdy nie została naprawdę pogrzebana.

To prawdziwe zstąpienie do piekieł, do zdewastowanego bombami NATO Trypolisu, stanie się dla Balistreriego ostatnią okazją, by nareszcie spojrzeć prosto w oczy chłopakowi, którym kiedyś był, i poznać prawdę, której poszukiwał, i od której uciekał przez całe swoje życie.

Podobnie jak trylogia Millenium Larssona, cykl Costantiniego jest jednocześnie powieścią przygodową i procesem wytoczonym społeczeństwu. Coś okrutnego kryje się w jego brawurze.
Corriere della Sera

Roberto Costantini urodził się w 1952 roku w Trypolisie (Libia). Inżynier, doradca biznesowy, należy do kierownictwa Wolnego Międzynarodowego Uniwersytetu Studiów Społecznych (LUISS Guido Carli) w Rzymie, gdzie prowadzi również zajęcia na kursach Master in Business Administration. “Jesteś złem”, pierwszy tom trylogii z Michelem Balistrerim w roli głównej, jest jego literackim debiutem. Jeszcze przed publikacją książka stała się międzynarodowym wydarzeniem wydawniczym. Tłumaczona na wiele języków europejskich, oczekuje także na adaptację filmową.

Nie wiem, czy moja matka myślała o mnie, kiedy spadała na nadbrzeżne skały. Mam nadzieję, że nie istnieje miejsce, z którego patrzą na nas wszystkowiedzący zmarli. Bo matka się nie dowie, że kiedy ktoś spychał ją z urwiska, ja byłem daleko, w łóżku z Marlene Hunt, jej największą nieprzyjaciółką.
Nie wiem, czy kiedy wchodziłem w nią po raz ostatni, Laura czuła do mnie nienawiść czy współczucie. Tym się różni młodość od starości. Wówczas wolałem myśleć o nienawiści. Teraz mam nadzieję, że to było współczucie.
Nie wiem, czy kiedy wystrzelony przeze mnie ołowiany pocisk przechodził przez policzek i język Salima, ten zdawał sobie sprawę, że odcinając kawałek ucha Karima, swojego przyrodniego brata, popełnił największy błąd swojego życia, bo podniósł rękę na jednego z członków MANK-u.
Nie wiem, czy Farid, gdy z obciętym penisem rzucono go żywcem na pożarcie rekinom, myślał o obietnicy, którą złożyliśmy mu wiele lat wcześniej.
Nie wiem, czy ostatniego dnia mojego poprzedniego życia, gdy stanęliśmy z Ahmadem naprzeciwko siebie, Ahmad zadawał sobie pytanie, kto z nas dwóch jest bohaterem, a kto złoczyńcą, kto Johnem Wayne’em, a kto wodzem Komanczów.
Czterdzieści lat później, gdy patrzę wstecz z dryfującej tratwy mojego życia, wszystko powoli znika z pola widzenia, ale we mgle wspomnień wciąż widzę Monetę. Moje ciało przetrwało katastrofę i dotarło do brzegu. Moja dusza została tam: przed urwiskiem na wyspie, przed światłami Trypolisu słabnącymi w miarę jak się oddalałem od tego, czym byłem.

Wierne pułkownikowi wojsko pojawiło się już kilka dni wcześniej, żeby przywrócić stare porządki. Oddziały wyjechały z Trypolisu przez dzielnice Gargaresz i Dżanzur, nadmorską oazę porośniętą palmami, minęły wielką elektrownię zbombardowaną przez NATO, chaotyczne skupiska sklepów i warsztatów, przed którymi straszyły metalowe drzewka z pospawanych tłumików samochodowych, zostawiły za sobą pyliste place, gdzie bose dzieciaki ganiały za szmacianką pośród porzuconych starych aut.
Prowadząca wzdłuż wybrzeża droga, zazwyczaj pełna cystern przewożących paliwo z wielkiej rafinerii w Az-Zawiji do Trypolisu, była teraz dziurawa od pocisków i poruszały się po niej jedynie jeepy z zamontowanymi na pace karabinami maszynowymi. U bram miasta stały dwa czołgi. Już niepotrzebne, bo rebelianci, jeśli nie zdążyli uciec, byli albo martwi, albo pojmani. Czołgi miały tylko przypominać bezsilnym starcom, kobietom i dzieciom, którym udało się przeżyć, że nic nie będzie wybaczone mieszkańcom Az-Zawiji, że nic już nie będzie takie jak wcześniej. Że nie mają żadnych praw ani do teraźniejszości, ani do przyszłości. Że ich domy mogą zniknąć z powierzchni ziemi na jeden rozkaz któregokolwiek oficera sił lojalistycznych.
Przed szkołą rosło w dwóch rzędach dwanaście topoli, wspomnienie po dawnych włoskich gospodarstwach rolnych. Fasadę budynku podziurawiły pociski, nie było ani jednej całej szyby w oknach. Pośrodku dziedzińca ział dymiący krater, topole były suche i poczerniałe od ognia. W powietrzu unosił się zapach benzyny i palonego ciała.
Pod każdą topolą stał ze stryczkiem na szyi mężczyzna, Berber, a raczej amazigh, „wolny człowiek”, jak mówią o sobie członkowie tego ludu. To oni pierwsi wszczęli bunt zaraz po antyrządowych wystąpieniach 17 lutego, na samym początku rewolucji zwróconej przeciwko pułkownikowi Al-Kaddafiemu. Lojalistyczni gwardziści uzbrojeni w kałasznikowy stali z bronią wymierzoną w kilkudziesięcioosobową grupę starców, dzieci i zrozpaczonych kobiet – w rodziców, potomstwo i żony mężczyzn pod drzewami.
Jedynym oficerem w oddziale był Europejczyk, Bułgar albo Niemiec. Najemnik, jakich wielu, opłacany przez pułkownika.
Mężczyźni, zmaltretowani, z połamanymi kośćmi, ale wciąż żywi, zwisali ze stryczków, jednak nogi opierali o przyniesione ze szkoły krzesła. Kobiety krzyczały na oprawców, ale żadna nie odważyła się podbiec do własnego syna czy męża. Na zewnątrz stał w kręgu tłum pozostałych mieszkańców, przerażonych, milczących i szczęśliwych, że kilka dni wcześniej nie przyłączyli się do zbuntowanych Berberów, choć tak samo jak oni nienawidzili Al-Kaddafiego.
Gibli przywiewał z pustyni drobny piasek. Wraz z muchami kleił się do krwi więźniów, mieszał się ze łzami ich rodzin. Scena wyglądała jak obraz o żółtawym tle z ludźmi stojącymi nieruchomo w oczekiwaniu na kogoś, kto podejmie jakąś decyzję.
Na samym środku ulicy, blokując przejazd, zatrzymał się czarny opancerzony SUV, mercedes ML z przyciemnionymi szybami. Kiedy kierowca wyłączał silnik, dowodzący oficer podbiegał już otworzyć tylne drzwi samochodu.
Z wozu wysiadł około sześćdziesięcioletni Arab, dobrze się trzymający mimo głębokich pionowych zmarszczek przecinających twarz z wydatnymi kośćmi policzkowymi. Był ubrany po cywilnemu, w ciemny garnitur i białą koszulę bez krawata. Miał wciąż jeszcze gęste, lekko kręcone siwe włosy. Oczy skrywał za ciemnymi okularami. Brakowało mu części ucha, które wyglądało, jakby jego kawałek został równo odcięty.
– Who is the boss? – zapytał oficera, wskazując na mężczyzn przy topolach.
Najemnik był już w Ugandzie, Darfurze i Kosowie i widział wielu zimnokrwistych morderców. Sadystów zabijających dla przyjemności. Ale mężczyzna z okaleczonym uchem był inny, wzbudzał prawdziwy strach właśnie dlatego, że nie dało się w nim wyczuć gwałtownego pragnienia mordu. W jego działaniu nie było żadnej emocji, tylko praca. Po prostu wiedział, jak stosować terror, by uzyskać to, co chciał osiągnąć.
Najemnik wskazał na najbliżej stojącą topolę. Zawieszony na niej człowiek miał zakrwawioną twarz i wspierał się tylko na jednej nodze. Druga była nienaturalnie wykręcona w bok, wszystkie palce u rąk miał połamane uderzeniami młotka.
W absolutnym milczeniu mężczyzna z okaleczonym uchem podszedł do niego.
– Cierpisz? – zapytał po arabsku.
Berber wykonał nadludzki wysiłek, by zebrać ślinę i plunąć mu w twarz. Ale tylko cienka strużka śliny i krwi wypłynęła mu spomiędzy połamanych zębów i spłynęła po brodzie. Mężczyzna z okaleczonym uchem zwrócił się do kobiet:
– Która z was jest jego żoną? Niech przyjdzie i otrze mu usta.
– Nie! – wyjęczał z wysiłkiem Berber.
Jednak mężczyzna z okaleczonym uchem zdążył już zauważyć kobietę, która lekko drgnęła, by podbiec do męża. Otulała ją łącznie z głową długa szata, spod której widać było tylko jedno oko.
– Później dam twoją żonę moim żołnierzom – powiedział do Berbera.
Powiedział to głośno, tak żeby wszyscy słyszeli. Dobrze wiedział, że ślepe posłuszeństwo można uzyskać jedynie poprzez terror.
Nagle zza pleców matki wybiegł trzynastoletni na oko chłopiec z nożem w ręku. Miał oczy swego ojca wiszącego na topoli.
Mężczyzna z przyciętym uchem błyskawicznie wyciągnął pistolet i strzelił dzieciakowi prosto w brzuch, specjalnie omijając najważniejsze organy, by nie zginął na miejscu. Wszyscy mieli widzieć, jak krwawi, myśleć, że jeszcze da się go uratować, patrzeć, jak powoli kona.
– Bring him here – rozkazał oficerowi, wskazując chłopca leżącego na ziemi.
Europejczyk powściągnął grymas niesmaku. Zdarzało mu się zabijać także dzieci, lecz podczas walki. Nie było mu dobrze z tym, jak się czuł w tym momencie. Ale płacono mu przyzwoicie, a chwile takie jak ta wliczały się w cenę.
Trzeba było dwóch żołnierzy, by przeciągnąć chłopca pod szubienicę przerażonego ojca, i dodatkowych czterech, by utrzymać matkę lamentującą i szarpiącą się jak oszalała.
Dla mężczyzny z okaleczonym uchem dzieciak jako istota ludzka nie miał najmniejszego znaczenia. Umrze z upływu krwi jak tysiące innych zdychających z głodu i chorób w całej Afryce. Nie czuł do niego absolutnie nic, ani nienawiści, ani współczucia. Chłopiec był tylko przydatnym narzędziem, którego należało użyć, by przekonująco przekazać coś ważnego zgromadzonej publiczności.
Powiódł wzrokiem po milczącym tłumie mieszkańców Az-Zawiji. To oni byli jego publicznością, to ich należało przekonać. Idioci, którym podli oportuniści, ekstremiści i terroryści kazali wierzyć w walkę o wolność. Nie będzie do nich przemawiał, próbując ich przekonać, że błądzą, że gdyby upadł Al-Kaddafi, trafiliby w jeszcze gorsze ręce. Słowa mają znaczenie w demokracji, czyli w czymś, co dzięki pułkownikowi w Libii nie istniało. On musiał jedynie przekonać tych nieudaczników, by nigdy więcej nie próbowali się buntować, by nawet o tym nie pomyśleli niezależnie od tego, kto ma rację, a kto nie. Znał ludzi wystarczająco dobrze, by wiedzieć, że jest tylko jeden sposób.
Jesteście gotowi zapłacić taką cenę za uwolnienie się od nas? No to popatrzcie.
Zwrócił się do tłumu. Wskazał na rebeliantów pod topolami.
– To są terroryści, przyjaciele bin Ladena, przed którym pułkownik Al-Kaddafi was chroni.
Milczący przerażeni ludzie pospuszczali głowy, wielu kiwało nimi potakująco. Mężczyzna z okaleczonym uchem wyciągnął nóż o ząbkowanym ostrzu długim na dziesięć centymetrów.
– Patrz, wieprzu – powiedział do ojca, z którego oczu spływały bezużyteczne łzy. Plując krwią, wydał z siebie pełen rozpaczy krzyk, zaś mężczyzna z okaleczonym uchem błyskawicznym ruchem poderżnął chłopcu gardło, a następnie kopnął krzesło, na którym stał rebeliant.
Zabijanie terrorystów nie przydaje się na wiele. Nieco bardziej skuteczne jest mordowanie ich krewnych. By jednak naprawdę wzbudzić przerażenie, należy pozbawiać życia niewinnych.
Odezwał się do oficera, cały czas mówiąc tak głośno, by go wszyscy słyszeli. Wskazał na rebeliantów przy topolach:
– Powieście ich wszystkich. Potem zabijcie ich dzieci, zgwałćcie matki, a później też je zabijcie. Ojcom tych terrorystów obetnijcie dłonie, ale pozostawcie ich przy życiu. Chcę, by wszyscy wiedzieli, jaki los spotka zdrajców i tych, co ich wspierają.
Po czym wsiadł do mercedesa i kazał kierowcy ruszać. W drodze powrotnej do Trypolisu nie poświęcił tym ludziom nawet jednej myśli. Nie interesowali go, byli jedynie mięsem armatnim w wojnie, której wynik został przesądzony, gdy dawni i nowi zdrajcy, z jednej strony oportuniści Amerykanie, Anglicy i Francuzi, z drugiej tchórze Włosi, połączyli siły przeciwko Al-Kaddafiemu. Przeciwko reżimowi, który całymi latami pompował pieniądze w ich konsumpcyjne społeczeństwa, a czasami nawet bezpośrednio wspierał finansowo ich żałosnych przywódców.
Oparł się o zagłówek i zamknął oczy. Pomyślał o innym dniu, kiedy też szalał gibli, a czterech dzieciaków nacięło sobie nadgarstki i wymieszało swoją krew. On, jego brat, Nico Gerace i oczywiście Mike Balistreri. Od tamtej chwili minęło niemal pięćdziesiąt lat. Ale to wciąż było za mało, by zapomnieć.
Może razem z tą wojną nadszedł moment, by policzyć się ostatecznie ze starymi przyjaciółmi i dawnymi wrogami. I skończyć wreszcie z wszystkimi marzeniami.

Tego wieczoru wielki ogród oświetlają jedynie lampki na murze okalającym posiadłość. Podniósł się gibli, południowy wiatr, który niesie do miasta piasek Sahary.
Nico, Ahmad, Karim i ja chronimy się w najciemniejszym kącie, za willą Huntów, obok tylnej furtki. Wiata, którą William Hunt kazał zbudować, by zapewnić cień dla land rovera i ferrari, tylko częściowo chroni przed gwałtownym wiatrem i siekącym piaskiem.
Patrzę na moich trzech przyjaciół. Gibli skowycze pod wiatą, piasek wdziera się nam nawet do oczu.
– Zawrzyjmy we czwórkę przymierze – proponuję. Każę Ahmadowi, by dał mi scyzoryk.
Chronimy się między land roverem a ferrari. Ale nawet tam piasek nie daje nam spokoju.
W milczeniu nacinam sobie wierzch lewego nadgarstka, krople krwi kapią z rany.
Kolej na Nica. Teraz uśmiecha się radośnie. Nacina sobie nadgarstek, z zadowoleniem patrzy na krew. Dla niego zaszczytem jest robić to samo co ja.
Karim jest mniej entuzjastyczny, nie podoba mu się mieszanie krwi z dwoma chrześcijanami. Robi małe nacięcie. Wypływa niewiele krwi, spogląda na nią z zakłopotaniem.
Potem podaje nóż Ahmadowi, który patrzy nam w oczy, poważny jak zawsze. Nie boi się, jemu ten pomysł się podoba. Chwyta nóż lewą ręką. W milczeniu robi nacięcie znacznie dłuższe i głębsze od naszego, krew obficie spływa z jego prawego nadgarstka.
Jedyna lampa zawieszona pod wiatą Huntów, pokryta żółtym piaskiem, daje drżące rozproszone światło. Czuć zapach oleju i benzyny. Słyszymy, jak świszcze gibli, jak uderzają o siebie palmowe liście, jak drżą eukaliptusy.
Cztery nadgarstki zbliżają się do siebie i nasza krew miesza się z piaskiem.
Piasek i krew. Na zawsze.

Rzym przypomina prawdziwie piękną kobietę. Lepiej wygląda zaraz po przebudzeniu niż przez całą resztę dnia.
Codziennie rano, przed szóstą trzydzieści, Michele Balistreri szedł z domu do pracy tą samą drogą w ścisłym centrum miasta. Przez park na zboczu Colle Oppio schodził do Koloseum, a stamtąd przemierzał najpiękniejsze trzysta metrów na świecie, starożytne fora cesarskie, sam środek ruin największego imperium, jakie znała historia. Zaledwie pół godziny później to niezwykłe piękno zostanie jak co dzień wydane na pastwę mieszkańców i zwiedzających, którzy zadepczą je i zakrzyczą.
Jeszcze kilka lat temu wyglądało to lepiej, ale teraz, w dobie kryzysu, tylko część Rzymu cieszyła się latem. Zubożali ludzie zostawali w domach, w weekendy zaś tłoczyli się na darmowych plażach Ostii. Prawdziwi bogacze byli już na swoich jachtach, gdzieś koło Capri, Elby czy Portofino.
Ten pełen smutnych myśli spacer służył mu także do rozruszania wciąż bolącego kolana przestrzelonego pięć lat wcześniej przez wspólników Niewidzialnego Człowieka.
Ta zaczarowana godzina pomiędzy świtem a inwazją samochodów była jedyną porą, kiedy Balistreri przebywał na wolnym powietrzu, chyba że do wyjścia zmuszała go praca. Jego życie toczyło się już tylko w zamkniętych przestrzeniach. Pościg za Niewidzialnym Człowiekiem i jego zakończenie pozostawiły w nim, obok częściowo przynajmniej zabliźnionych okaleczeń ciała, także inne ślady, nieuleczalne rany duszy. Z wyjątkiem tego porannego spaceru starał się teraz siedzieć w czterech ścianach swojego mieszkania i gabinetu w pracy. Stopniowo jego egzystencja ogałacała się z wszelkich podniet, chwil rozmowy, spotkań, nowości.
Nic go już nie pociągało, rzadkie spotkania z przyjaciółmi na partyjkę pokera i jeszcze rzadsze kochanki stały się bardziej obowiązkami niż przyjemnościami. W wydziale kryminalnym ograniczał kontakty do najbliższych współpracowników ze swojej sekcji i rozmawiał jedynie o pracy coraz częściej ograniczonej do podsłuchów i badań DNA, czyli do tego wszystkiego, co go najmniej interesowało.
Był tyleż znudzony, co pogodny. Z wolna ogołocił samego siebie, ale nie był to ani wybór jakiejś praktyki zen, ani przymus. To była naturalna konsekwencja spalonej ziemi w relacjach międzyludzkich, którą zostawił wokół siebie z biegiem lat.
Za piętnaście siódma wszedł do małego baru niedaleko kwestury. Przyciągnęła go tam jego stara słabość: dobrze zaparzone espresso. W środku oprócz baristy byli zwykli o tej porze goście: sprzątacz, sprzedawca owoców, licealny nauczyciel. Prości ludzie, z którymi wiele lat wcześniej chętnie by zamienił parę słów. Teraz jednak pozdrowił ich tylko skinieniem. Wiedzieli, kim jest. Naczelnikiem sekcji zabójstw.
Balistreri nie uczestniczył w ich rozmowie, słuchał w milczeniu. To były normalne osoby z tak zwanego ludu. Nie byli zdolni ukraść nawet cukierka z kontuaru w zatłoczonym barze. Taka jest zdecydowana większość społeczeństwa, ludzie przegrani. Wielcy tego świata interesują się nimi jedynie przed wyborami.
A teraz był kryzys, recesja, zastój, depresja. Uczeni ministrowie, bankowi biurokraci i księgowi tego państwa – doskonale opłacani i piastujący stanowiska często pozostające ze sobą w sprzeczności – codziennie wyjaśniali tym biedakom, że muszą zrozumieć i zaakceptować zaciskanie pasa dla dobra kraju i ich dzieci. Nie było do końca jasne, czy owo „ich” dotyczy potomstwa tych, którzy słuchają, czy tych, którzy wyjaśniają.
W każdym razie zwyczajni ludzie mogli dalej narzekać, nikt ich z tego powodu nie wsadzi do więzienia, za co należało być wdzięcznym demokracji.
Balistreri nie myślał o tym wszystkim z gniewem czy rezygnacją. Czuł sympatię do tych ludzi, ale nie potrafił już się z nimi solidaryzować. Miał powyżej dziurek w nosie wysłuchiwania, jak Włosi narzekają na tych, których sami wybrali.
Potem w dzienniku radiowym zaczęto mówić o Libii, o wojnie, która, jak się wydawało, utknęła w martwym punkcie, gdzie nie było widać jej końca, o wojnie kosztującej niemal dziesięć miliardów euro wydanych przez Al-Kaddafiego na obronę i przez państwa NATO na atak. I kosztującej ludzkie życie, także życie zwykłych bezbronnych cywili. Patrząc w puste dno filiżanki, Balistreri słuchał o masakrze w Az-Zawiji, gdzie zginęli starcy, kobiety i dzieci.
Zapłacił nieco szybciej niż zwykle, podniósł rękę na pożegnanie i wyszedł. Wojna pułkownika Al-Kaddafiego z rebeliantami i państwami NATO była na pierwszym miejscu wśród spraw, o których za nic nie chciał słuchać.
Pułkownik to zło wcielone, jednak ci, którzy postanowili spuścić na niego bomby tylko po to, żeby zdobyć kolejny kontrakt na wydobycie ropy, nie są wcale od niego lepsi.
O siódmej Balistreri przeszedł przez bramę wychodzącą na niewielki placyk. Odpowiedział z uśmiechem na pełne szacunku powitanie strażnika wydziału kryminalnego, który po serii wymownych spojrzeń nauczył się już go tytułować po prostu „komisarzem”, a nie „komisarzem naczelnikiem sekcji” czy co gorsza, choć najzupełniej zgodnie z prawdą, jego właściwym stopniem: vice questore aggiunto.
Wszedł po marmurowych schodach aż na trzecie piętro do pustawej jeszcze siedziby sekcji trzeciej, nieco dysząc z powodu bolącego kolana, nadmiaru papierosów i braku ćwiczeń fizycznych. W open space siedzieli sami telefoniści, niemal cała reszta pojawi się między ósmą a dziewiątą.
Kiedy z sekcji specjalnej do spraw obcokrajowców wrócił do stołecznej sekcji zabójstw, przysługiwał mu bardziej przestronny gabinet, nowocześnie urządzony i wyposażony w przylegający do niego salonik, ale zostawił sobie ten, który miał dotąd. Przyzwyczaił się już do tego starego odrapanego pomieszczenia. Nie dlatego, że widział z niego Koloseum i Forum Romanum, skoro i tak niemal zawsze zamykał okiennice. To pomieszczenie odpowiadało jego temperamentowi, nieco zgarbionej sylwetce, siwym skroniom i szpakowatym włosom. Drzwi i biurko z laminowanego drewna, stare fotele z zapadniętymi sprężynami, kanapa ze zużytej podniszczonej czarnej skóry, balkonik z zakurzonymi fryzami.
Gabinet pasował jak ulał do znanej historii o psach, które z biegiem lat upodabniają się do właścicieli. Gdyby to wszystko było nowe, czyste i na wysoki połysk, nie pasowałoby do niego. Dla niego ten gabinet stał się czymś pomiędzy jaskinią a grobowcem. Pogoń za Niewidzialnym Człowiekiem była ostatnim śledztwem, które prowadził w terenie, ostatnim strzałem z pistoletu, ostatnim wybuchem uczuć.
Z tamtego czasu zostało tylko jego mieszkanie i ten gabinet oddzielony od świata podwójnymi oknami i okiennicą, przesiąknięty papierosowym dymem i whisky, gdzie każdego dnia po bezużytecznej papierkowej robocie mógł wyciągnąć się na starej kanapie i słuchać muzyki Cohena, odgradzając się choć na chwilę od niezwykłego piękna miasta i całego kraju – i od ich równie bezlitosnej brzydoty.
Leżąc na tej kanapie, pozwalał swobodnie płynąć czasowi, jakby leżał w promieniach słońca na dnie łódki i dawał się nieść prądowi leniwej rzeki aż do ujścia.
Chciałem zmienić świat, tymczasem świat zmienił mnie. To były marzenia, tylko marzenia.