Utracone cywilizacje. Jak rozkwitały i upadały imperia

Co czujesz, będąc świadkiem końca Twojego świata?

Paul Cooper, autor bijącego rekordy popularności podcastu Fall of Civilizations, wyrusza w podróż przez epoki i kontynenty, badając losy największych imperiów świata. Analizuje ich początki, obserwuje rozkwit i odkrywa, jakie błędy, katastrofy i decyzje doprowadziły do ich upadku. „Utracone cywilizacje” to opowieść przełomowa – ujęta z perspektywy mieszkańców dawnych cywilizacyjnych potęg.

Ich kultura przyćmiewała wszystko, a potęga zdawała się nie do złamania. Podbijały inne ludy i rosły w siłę. Wszystkie upadły.

Od wielkich imperiów Mezopotamii, przez imperium Khmerów i królestwo Widźajanagaru w Azji, aż do Songhaju w Afryce Zachodniej. Od Bizancjum do Majów, Inków i Azteków w Ameryce Środkowej. Od rzymskiej Brytanii do Wyspy Wielkanocnej. Paul Cooper wyrusza w podróż przez epoki i kontynenty w poszukiwaniu wielkich cywilizacji. Podąża ich śladami, by stać się świadkiem ich wzrastającej potęgi i bolesnego upadku.

Wstęp

Tak musi wyglądać anioł historii. Zwrócił oblicze ku przeszłości. Gdzie nam ukazuje się łańcuch zdarzeń, on widzi jedną wieczną katastrofę, która nieustannie piętrzy ruiny na ruinach i ciska mu pod stopy. Chciałby zatrzymać się, zbudzić umarłych i złączyć to, co rozbite. Ale od raju wieje wicher, który napiera na skrzydła i jest tak silny, że anioł nie może ich złożyć. Ten wicher pędzi go niepowstrzymanie w przyszłość, do której jest zwrócony plecami, podczas gdy przed nim rośnie stos ruin. Tym wichrem jest to, co nazywamy postępem.
Walter Benjamin, O pojęciu historii (przeł. Krystyna Krzemieniowa)

W 2016 roku odwiedziłem zrujnowany gmach jednego z najbardziej okazałych pałaców zbudowanych przez Saddama Husajna, obalonego dyktatora Iraku. Rezydencja – porzucona przez ludzi, wznosząca się wyniośle na szczycie sztucznego wzgórza usypanego opodal miasta Al-Hilla, położonego nad brzegami jednego z dopływów Eufratu – przytłaczała swym wyglądem. Wydawało się, że kanciaste zarysy pałacowych fasad i ziejące zeń puste otwory okienne emanują jasnością zbyt intensywną, by można było na nie spoglądać w palącym irackim słońcu. W ciągu trzynastu lat, które upłynęły od obalenia Saddama, piękne pałacowe ogrody zdążyły obrosnąć bujnymi zaroślami i chwastami, chwytającymi śmieci porwane wiatrem. Po wkroczeniu w przepastną otchłań wnętrza pałacu, opróżnionego ze wszelkich mebli, nadal można było dostrzec ślady architektonicznej finezji, z jaką zbudowano pałac – wzrok przykuwały gzymsy i odrzwia wykonane w pseudobarokowym stylu. Obecnie jednak popękany tynk na ścianach zabazgrany jest graffiti, a miejscowe dzieci grają w piłkę nożną w pustych pomieszczeniach, w których wszelkie dźwięki odbijają się głębokim echem. Szklane koraliki z żyrandola wiszącego niegdyś w sali głównej leżą, rozsypane, na posadzce pokrytej cienką warstwą kurzu. Krążą pogłoski, że po zbudowaniu pałacu w Al-Hilli Saddam Husajn odwiedził go tylko jeden raz, mimo to tutejszy kucharz każdego wieczoru przygotowywał kolację dla dyktatora, na wypadek gdyby ten jednak pewnego dnia postanowił znów odwiedzić wystawną rezydencję.
Kiedy wyszedłem przez bezszybne drzwi balkonowe w głównej sypialni na taras, przed moimi oczami roztoczył się widok na rozległą dolinę Eufratu, a w niej – ruiny innych budowli. Księżycowy krajobraz w kolorze lwiej sierści urozmaicała rozległa masa zrujnowanych murów obronnych i starożytnych zabudowań, wskazujących lokalizację miejsca, w którym niegdyś – przed dwoma tysiącami pięciuset laty – istniał Babilon, miasto tętniące życiem. Najwyraźniej Saddam spodziewał się, że dzięki budowie pałacu w Al-Hilli skłoni poddanych swojego reżimu, by porównywali dyktatora do starożytnych władców Mezopotamii.
Być może wyobrażał sobie, że za sprawą widoku roztaczającego się z pałacowego tarasu czyny starożytnych babilońskich królów – Sargona, Asarhaddona i Nabuchodonozora – staną się inspiracją dla działań, które podejmował. W trakcie swoich dwudziestoczteroletnich rządów Saddam Husajn rozpoczął wiele nieprzemyślanych programów renowacji ruin Babilonu. Kiedy dowiedział się, że starożytni władcy mieli w zwyczaju stemplować swoimi imionami cegły używane do wznoszenia budowli, postanowił zrobić to samo, dlatego też wiele starożytnych murów powstało z wykorzystaniem cegieł z napisem: „Od Nabuchodonozora do Husajna”. W kontekście tego porzucony pałac irackiego dyktatora w Al-Hilli, dominujący nad ruinami starożytnego Babilonu, wydaje się kiepskim żartem – jest jak palimpsest ludzkiej historii, nieustannie zapisywany i przepisywany, wymazywany i zapisywany ponownie.
Świat jest pełen takich ruin jak te w Al-Hilli. Czasami wydaje się, że jest ich więcej niż wszystkich innych artefaktów będących dziełem ludzkich rąk. Są wszędzie: od rzymskiego Koloseum po rdzewiejące fabryki północnej Anglii i rozpadające się przedmieścia Detroit; od piramid w Gizie po miejscowości widma, wymazane z mapy w wyniku działań wojennych stoczonych podczas obu wojen światowych; od świątyń Majów porośniętych pnączami tropikalnych roślin po rozsypujące się bastionowe forty europejskich kolonizatorów; od opustoszałych witryn sklepów stojących przy głównych ulicach naszych miast po podziurawione kulami budynki Bachmutu, Mosulu, Aleppo i Gazy. Każda z wymienionych budowli, które popadły w ruinę, ma inną historię, ale wszystkie łączy jedna wspólna cecha: są to miejsca, które – jak okazało się pewnego dnia – nie mają już przyszłości.
Szkicujemy wysokie piętra wież i twierdz, które już dawno zmurszały lub spłonęły, i wydaje się nam, że możemy dosłyszeć odgłosy kroków dudniące na deskach nieistniejących już podłóg. Wyobrażamy sobie życie, które niegdyś tętniło w korytarzach i komnatach starożytnych budowli i pozostawiło po sobie kamienne stopnie, wyżłobione pośrodku jak zużyte kostki mydła – ślady ludzkiej egzystencji, która niczym woda przepływała niegdyś z geologiczną siłą przez krużganki, dziś zrujnowane.
Ruiny stanowią swoisty paradoks. Każda z nich to świadectwo przerażającej siły upływającego czasu – siły, której jednocześnie usiłują się one oprzeć. Jedna z babilońskich map świata, wyryta na glinianej tabliczce w VI wieku p.n.e., ilustruje sposób, w jaki ludzie starożytności wyobrażali sobie ziemię, podzieloną na ćwiartki, wśród których znajdowały się krainy wężów, smoków i skorpionów, odległe północne regiony, „gdzie nigdy nie można dojrzeć słońca”, oraz wielki akwen wodny, przez starożytnych nazwany „Gorzką Rzeką”. Mapę opatrzono również opisem „upadłych miast […], nad którymi czuwają […] upadli bogowie”. Ludzie starożytności uważali ruiny za miejsca magiczne, nawiedzane przez upiory i złe duchy. Widok antycznych rumowisk nadal nęka wyobraźnię współczesnego człowieka. Uczucie to znajduje swój wyraz w treściach niezliczonych gier wideo, książek, filmów i seriali telewizyjnych, których autorzy roztaczają przed nami wizje postapokaliptycznych pustkowi, w których otaczająca nas rzeczywistość ustępuje miejsca ponuremu i wrogiemu światu, pozbawionemu wygód, którymi cieszy się współczesne społeczeństwo. Ruiny będące świadectwem przeszłości oraz niezliczone wizje przyszłości pokazują nam, że proces dziejowy nie postępuje linearnie: od gorszego do lepszego etapu, od ignorancji do wiedzy, od wojny do pokoju. Zawsze składał się z okresów cywilizacyjnego rozkwitu oraz okresów upadku i bezmyślnego niszczenia.
Kiedy na początku 2019 roku zacząłem opowiadać – w formie internetowego podcastu – historie świetności i upadku starożytnych cywilizacji, spodziewałem się, że moje opowieści dotrą do publiczności liczącej kilka, może kilkanaście tysięcy osób. Teraz jednak, w chwili pisania tych słów, gdy zaczyna się czwarty rok mojej działalności, okazuje się, że moich opowieści wysłuchało ponad sto milionów słuchaczy na całym świecie. Niniejszą książkę po części dedykuję wszystkim ludziom, którzy przez lata wspierali mój projekt i dopingowali mnie do dalszej pracy swoją życzliwością, wiedzą i pasją. Mam nadzieję, że odbiorcy mojego podcastu, którzy od samego początku śledzą moje dokonania, gdy wezmą do ręki tę książkę, będą świadomi roli, jaką odegrali w jej powstaniu.
Angielskie słowo dilapidated („zrujnowany”) wywodzi się od łacińskiego słowa lapis, oznaczającego „kamień”. Łaciński czasownik dilapidare oznacza „rozrzucać kamienie”. Jak mawia Kohelet, jest „czas rzucania kamieni i czas ich zbierania”1.Niniejsza książka stanowi próbę zebrania wielu różnorodnych kamieni. Nie roszczę pretensji do twierdzenia, że zawiera ona wyczerpujący opis wszystkich znaczących cywilizacji w dziejach, i mam świadomość, że podczas omawiania ich pominąłem pewne istotne zagadnienia; żywię jednak nadzieję, że te niedobory zrównoważy silny akcent, który położyłem na niektóre okresy w historii. Moim celem jest jednak opowiedzenie jak najpełniejszej historii wzlotów i upadków ludzkiej cywilizacji, a zarazem uniknięcie – w miarę możliwości – znaczących powtórzeń. Poszczególne rozdziały tej książki zaprojektowałem tak, aby stanowiły samodzielne narracje, co pozwoli czytelnikowi na zagłębianie się w ich tematykę i wynurzanie się z niej w dowolnym momencie. Umieściłem je jednak w luźnym porządku chronologicznym, aby czytelnicy, którzy tego pragną, mogli dostrzec powiązania między wzlotami a upadkami, których ludzkość doświadczyła na przestrzeni dziejów. Książkę podzieliłem na trzy części. Pierwszą, zatytułowaną Świat starożytny, poświęcam przedstawieniu procesu formowania się najstarszych społeczeństw miejskich na obszarze Mezopotamii i wschodniej części regionu basenu Morza Śródziemnego, które w cywilizacyjnym wyścigu ustąpiły miejsca śródziemnomorskim potęgom okresu antycznego: Kartaginie i ostatecznie Rzymowi, a na drugim krańcu świata – chińskiej dynastii Han, która w końcu także uległa dezintegracji. Druga część, Świat średniowieczny, opisuje epokę, w której społeczeństwa i imperia rozproszone po całym świecie – takie jak Majowie, Khmerowie, królestwo Widźajanagaru i Bizancjum – walczą o zachowanie swojej spoistości, której zagrażają odśrodkowe siły rozkładu, w czasie kiedy zamieniają się cywilizacyjne fundamenty, a nowe technologie wstrząsają strukturami władzy, od dawna ugruntowanymi. W ostatniej części, zatytułowanej Zderzenie światów, przyjrzymy się masowemu wymieraniu społeczeństw, do którego doszło w okresie kolonizacji, oraz ludom, które rozpadły się w pył, aby ustąpić miejsca nowoczesności. Wreszcie w epilogu spojrzę w przyszłość i postaram się dociec, co może ona przynieść współczesnemu światu.
W niniejszej książce posługuję się pojęciem „cywilizacji” odnoszącym się do każdego dużego i wysoce zorganizowanego społeczeństwa. Moje zainteresowania nie koncentrują się jedynie na procesach rozpadu imperiów – z tego względu w książce pominąłem takie przypadki jak imperia brytyjskie, osmańskie, hiszpańskie i sowieckie, których upadek polegał na oddaniu władzy przez jeden ośrodek w ręce wielu spadkobierczych reżimów. Krąg tematyczny moich opowieści o upadających cywilizacjach ograniczyłem do tych przypadków, w których doszło do znaczącej depopulacji centrów demograficznych i do rozkładu tkanki społecznej; w których opustoszały miasta, a budynki popadły w ruinę. Nie podjąłem próby systematycznego wyjaśniania procesu upadku cywilizacji ani sformułowania ogólnej, unifikującej teorii wskazującej na przyczyny występowania takich dziejowych kataklizmów. Opowiadam te historie nie po to, aby ująć je w jakiś zgrabnie sformułowany schemat, dzięki któremu będzie się nam wydawać, że te opowieści w ogóle nas nie dotyczą – a zdecydowałem się na to dlatego, że moim zdaniem jest wręcz przeciwnie, stanowią one dla nas lekcję. Wszystkie historie cywilizacyjnego końca i klęski, które opowiedziałem, to nasza wspólna historyczna narracja – dotyczą nas one w takim samym stopniu jak każdy egzaltowany pomnik, który czcimy, lub każda wielka dziejowa epopeja. Uwadze czytelnika nie może jednak umknąć fakt, że w historii cywilizacyjnych upadków powtarzają się pewne wątki. Wiele spośród tych społeczeństw upadło, ponieważ klimat lub środowisko, w którym żyły, uległy dramatycznej zmianie w sposób, którego nie dało się ani przewidzieć, ani opanować. W wielu z tych cywilizacji panowały znaczące nierówności społeczne, które doprowadziły do rozkładu tkanki społecznej i ograniczyły zdolność do skutecznego reagowania na kryzysy. Niektóre cywilizacje upadły z powodu załamania się systemów wymiany handlowej – wzajemnie powiązanych – w których funkcjonowały ich gospodarki. W innych ziarno autodestrukcji zasiały bardzo okrutne traktowanie i agresywny stosunek do sąsiadów. Praktycznie we wszystkich wypadkach siły wytwórcze, które niegdyś przyczyniały się do rozwoju, stawały się obciążeniem, ale z różnych powodów niemożliwa okazywała się zmiana dotychczasowego kursu – albo brakowało woli, by takiej zmiany dokonać.
W związku z tym powinno się odczytywać tę książkę jako wezwanie do działania. Nikt nie wie, co przyniesie przyszłość – wiadomo jednak, że bieżące stulecie postawi przed ludzkością prawdopodobnie największy szereg wyzwań, z jakim kiedykolwiek zmuszona była się ona zmagać, a w celu skorygowania naszego obecnego kursu konieczne będzie podjęcie istotnych kroków. Z tego względu każdy opis cywilizacyjnego upadku zamieszczony w tej książce powinien być przez współczesnych rozumiany jako ostrzeżenie i powinien uświadamiać im wyzwania stojące przed ludzkością, obligujące do tego, żeby nie przyjmować niczego za pewnik, żeby przeciwstawiać się tym, którzy – powodowani chciwością – oddali w hipotekę całą naszą przyszłość, i żeby całym swoim jestestwem być gotowym do walki o lepszy świat.

1. Koh, 3,5. Wszystkie cytaty biblijne za: Biblia Tysiąclecia. Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu, Poznań: Pallotinum, 2003.

A na podstawie napis dochował się cało:
„Ja jestem Ozymandyas, król królów. Mocarze!
Patrzcie na moje dzieła i przed moją chwałą
Gińcie z rozpaczy!” Więcej nic już nie zostało…
Gdzie stąpić, gruz bezkształtny oczom się ukaże
I piaski bielejące w pustyni obszarze.
Percy Bysshe Shelley, Ozymandias (przeł. Adam Asnyk)

1. Sumerowie
(około 4000–2004 p.n.e.)

W 1625 roku pewien italski szlachcic nazwiskiem Pietro della Valle wybrał się w podróż po Bliskim Wschodzie. Był zapalonym obieżyświatem i większość życia spędził na wędrówkach po Persji, Afryce Północnej i Indiach. Podczas pobytu w Damaszku ożenił się z asyryjską chrześcijańską księżniczką i od tego momentu oboje – w towarzystwie miejscowych przewodników – zwiedzali Mezopotamię, przemierzali na koniach i wielbłądach pustynie dzisiejszego Iraku. W tamtych czasach podróżowanie po tym regionie było niebezpiecznym przedsięwzięciem. Imperia osmańskie i perskie pozostawały wówczas w stanie wojny o to, kto będzie rządził w Bagdadzie, a chaos wywołany konfliktem wykorzystywali miejscowi rabusie, którzy napadali na wędrowców zapędzających się w niebezpieczne okolice. Jakby tego było mało, na wzgórzach grasowały lwy. Przewodnicy towarzyszący grupie della Vallego żyli w stałym napięciu i byli wyczuleni na wszelkie oznaki niebezpieczeństwa, gdy zatem 18 czerwca 1625 roku dostrzegli grupę beduinów, którzy z odległych wydm obserwowali karawanę, postanowili pospiesznie wycofać się do bezpiecznego miejsca, ponieważ nie mieli pewności co do intencji koczowników. Podróżnicy uciekali przez pustynię i szukali miejsca, w którym mogliby się ukryć, gdy na horyzoncie dostrzegli tajemniczy obiekt wyłaniający się z pustyni. Gdy się do niego zbliżyli, okazało się, że jest to szereg ogromnych, bardzo starych ruin. „Dla większego bezpieczeństwa oddaliliśmy się o milę [około półtora kilometra – przyp. red.] – pisał później della Valle – i znaleźliśmy schronienie u stóp niewielkiego wzgórza położonego w pobliżu ruin budowli, które mogliśmy obserwować z daleka”1.
Grupa wojażerów z della Vallem na czele przez kilka kolejnych dni obozowała w tych ruinach, podczas gdy przewodnicy prowadzili rozmowy z przywódcą miejscowej społeczności i negocjowali z nim warunki bezpiecznej podróży. Della Valle spędzał te dni na spacerach w intensywnych promieniach irackiego słońca, wśród rozpadających się starożytnych budowli, a wrażenia z tych przechadzek zawarł później w swoich wspomnieniach:
Ponieważ nasza dalsza podróż została odwleczona w czasie […], udałem się przed południem na przechadzkę, by dokładniej przyjrzeć się ruinom wspomnianej wcześniej starożytnej budowli. Nie mogłem pojąć, w jakim celu ją wzniesiono, ale stwierdziłem, że została zbudowana z bardzo dobrych cegieł. W środkowej części większości cegieł znajdowały się wyryte tajemnicze, nieznane litery, które wyglądały na bardzo starożytne. Zauważyłem, że cegły połączono w strukturę muru nie za pomocą wapna, ale za pomocą bitumu lub smoły2.
Podróżnik był zafascynowany fragmentami pokruszonej glinianej cegły, które zalegały na ziemi wokół zrujnowanych budowli. Zaintrygowany, kontynuował badania i zapisał w swoich notatkach niektóre znaki wyryte na szczątkach cegieł, na które natknął się w trakcie eksploracji rumowiska.
Znalazłem na ziemi cienkie kawałki twardego czarnego marmuru, ozdobionego takimi samymi literami jak cegły, co nasunęło mi na myśl, że były one swojego rodzaju pieczęciami […]. Dwie spośród liter, które odkryłem w tym krótkim czasie, pojawiały się szczególnie często i natknąłem się na nie w wielu miejscach, jedna z nich przypominała swym kształtem rozpłaszczoną piramidę […], a druga była podobna do ośmioramiennej gwiazdy3.
Gdy della Valle i jego żona spacerowali pośród ruin starożytnych budowli, nie mogli nawet się domyślać, że natknęli się na ruiny miasta, które niegdyś nazywało się Ur i było głównym ośrodkiem jednej z najstarszych wysoko rozwiniętych cywilizacji – Sumeryjczyków. To właśnie tutaj, na tym niegościnnym pustkowiu, zaczęły się kształtować zręby cywilizacji, jaką znamy dziś.
Ostatecznie negocjacje z przywódcą lokalnej społeczności zakończyły się fiaskiem i grupa della Vallego w środku nocy chyłkiem opuściła obozowisko. Zanim podróżnicy uszli z ruin starożytnego miasta, mężczyzna zapakował do toreb podróżnych kilka glinianych tabliczek znalezionych na miejscu i zabrał je ze sobą jako osobliwe znaleziska. Zostały one zapisane pismem sumeryjskim i były pierwszymi w Europie zabytkami rejestrującymi język nieużywany od tysiącleci. Della Valle zapewne obracał w dłoniach tabliczki pokryte starożytnym pismem, przyglądał się wyrytym na nich dziwnym symbolom i łamał sobie głowę, kto pośrodku pustyni zbudował tak ogromne ceglane kurhany? Co oznaczają znaki widniejące na pokruszonych kawałkach gliny? A jeśli ruiny odkryte przezeń były pozostałościami wielkiego miasta, to co, u licha, mu się przydarzyło, że upadło?

***

Nazwa „Mezopotamia” w klasycznej grece oznacza „pomiędzy rzekami” i od czasów starożytnych używana była w odniesieniu do części obszaru dzisiejszego Iraku, położonego między rwącym Tygrysem a meandrującym Eufratem. W najdawniejszych czasach Mezopotamia była również kolebką dwóch odrębnych wielkich kultur stworzonych przez ludy Sumeru i Akadu. Na temat Akadyjczyków, zamieszkujących północny obszar, mamy dość dużo informacji. Wiemy, że mówili oni językiem z grupy języków semickich – rodziny, do której należą aramejski, hebrajski i arabski. Akadyjskiego używała rdzenna ludność tego regionu, a gramatyka i zasób leksykalny były w tym wypadku pokrewne z gramatyką i zasobem leksykalnym języków ludów z sąsiednich ziem. Sumerów, którzy zamieszkiwali obszar dzisiejszego południowego Iraku, otacza jednak mgła tajemnicy. Kwestia ich pochodzenia jest na tyle zagadkowa, że archeolodzy określili to zagadnienie mianem „problemu sumeryjskiego”.
Sumerowie posługiwali się językiem, który we współczesnej nauce określa się jako izolowany – to znaczy, że nie wykazywał on żadnych cech wspólnych z innymi używanymi przez ludy zamieszkujące sąsiednie obszary i w istocie należał do całkowicie odrębnej grupy językowej. Sumeryjski był do tego stopnia obcy innym dialektom z tego regionu, że uczeni, którzy odkryli pierwsze teksty w tym języku, nie mogli uwierzyć w jego prawdziwość i założyli, że musi to być to rodzaj kodu. Ta konstatacja doprowadziła niektórych do konkluzji, że Sumerowie prawdopodobnie przybyli na obszar południowego Iraku z innego, odległego miejsca.
Ośrodki kultury sumeryjskiej koncentrowały się na obszarze południowego Iraku przylegającym do wybrzeża Zatoki Perskiej, co mogło wskazywać, że Sumerowie przybyli do południowej Mezopotamii drogą morską prawdopodobnie z rejonu dzisiejszych Omanu lub Kataru4. Kolejnym dowodem na poparcie tej tezy może być przekaz Józefa Flawiusza, rzymskiego historyka, który relacjonuje legendę zaczerpniętą z prac – obecnie uznawanych za zaginione – Berossosa, babilońskiego kapłana i historiografa żyjącego w epoce hellenistycznej [Berossos był historykiem, autorem zaginionego dzieła Babyloniaka, z którego czerpał informacje Flawiusz; relacja, o której jest tutaj mowa, pochodzi z pracy O wszechświecie (nieprzetłumaczonej na język polski), ale fakt, że napisał ten tekst, jest kwestionowany – przyp. tłum.]. Legenda ta opowiada o istocie imieniem Oannes, pół człowieku, pół rybie, która wyszła z morza i pomagała mieszkańcom Mezopotamii zgłębić tajniki cywilizacji.
Miał on ciało ryby, ale nad głową ryby miał drugą głowę, która była głową człowieka, a spod jego rybiego ogona wyłaniały się ludzkie stopy; przemawiał także ludzkim głosem. […] Nauczył ich [ludzi – przyp. tłum.] posługiwania się literami, nauką i wszelkiego rodzaju umiejętnościami, zasad zakładania miast i budowy świątyń, zasad prawa i dokonywania pomiarów, pokazał im, jak siać i żąć5.
Ujawniwszy ludziom te sekrety, Oannes wskoczył z powrotem do morza i odpłynął. Niewykluczone, że dzięki przekazywaniu tego mitu starożytni gawędziarze zachowali pamięć o okolicznościach pojawienia się w południowej Mezopotamii Sumerów, którzy przybyli tam drogą morską i przywieźli ze sobą język obcy temu regionowi i zaawansowaną miejską kulturę. Skąd przybyli – tego dokładnie nie wiemy. Niektórzy badacze twierdzą, że mogli dotrzeć tam z miejsc nawet tak odległych jak dolina Indusu, położona we współczesnym Pakistanie. Znajduje to poparcie w wynikach analizy genetycznej, która wykazała, że w ciągu długiej historii cywilizacji niewątpliwie dochodziło do wymiany populacji między obszarem Zatoki Perskiej a doliną Indusu. Równolegle inni badacze wysunęli bardziej nieszablonową tezę, która także ma swoje korzenie w mitologii. Sumerowie wierzyli, że w zamierzchłych czasach świat ich przodków nawiedziła powódź. Przekaz o wielkim potopie, który zalał cały świat, przeniknął potem do legend imperium babilońskiego, a za ich pośrednictwem – do relacji hebrajskich poetów-historyków, autorów pierwszych ksiąg Biblii. Ta historia jest prawdopodobnie najstarszą historią opowiadaną wielokrotnie w starożytnych źródłach i to właśnie w niej mają tkwić wskazówki wyjaśniające zagadkę pochodzenia Sumerów.
Opowieść o potopie jest tak fascynująca, że wielu historyków – a także pseudohistoryków – usiłowało udowodnić, że naprawdę doszło do wydarzenia, które stało się dla niej inspiracją. Może jednak istotnie znajduje ona uzasadnienie i swymi korzeniami tkwi w prawdziwym doświadczeniu ludzkości. Kiedy osiemnaście tysięcy lat temu ostatnia epoka lodowcowa (maksimum lodowcowe) dobiegała końca, globalne temperatury zaczęły rosnąć; ostatecznie był to wzrost o cztery–siedem stopni Celsjusza. Zanim jednak temperatura znacząco się podniosła, ogromna pokrywa lodowa rozciągała się od bieguna północnego do okolic współczesnego Berlina. Wraz ze wzrostem temperatury topniały jednak czapy lodowe, a woda wlewała się do oceanów. W połączeniu z rosnącą objętością wód oceanicznych na ocieplającej się planecie spowodowało to, że poziom mórz zaczął w skali globalnej podnosić się średnio o dwa i pół centymetra rocznie, aż wzrósł o sto dwadzieścia centymetrów – czyli wystarczająco dużo, aby zatopić czterdziestopiętrowy budynek. W ten sposób morze pochłonęło rozległe obszary przybrzeżne. Wskutek topnienia pokrywy lodowej został zalany pomost lądowy, który niegdyś łączył dzisiejsze Rosję i Alaskę. Doprowadziło to do odcięcia od siebie Azji i obu Ameryk. Woda wdarła się także na nisko położone tereny basenu dzisiejszego Morza Północnego, w efekcie czego dzisiejsza Wielka Brytania jest wyspą. Skutki topnienia lądolodu okazały się równie dramatyczne dla Mezopotamii.
W epoce lodowcowej Tygrys i Eufrat toczyły swe wody na przestrzeni dziewięciuset kilometrów, przez żyzną, bagienną dolinę porośniętą lasami, i znajdowały ujście do wód Oceanu Indyjskiego w miejscu, w którym dzisiaj znajduje się cieśnina Ormuz. Obszar ten był idealnym miejscem dla osadnictwa i prawdopodobne jest, że to właśnie tutaj ludzie zbudowali swoje domostwa. Dni takiego świata były jednak policzone. Około czternastu tysięcy lat temu wraz z procesem topnienia lodowców doszło do uformowania się wspomnianej cieśniny. Gdy to nastąpiło, linia brzegowa zaczęła się przesuwać w głąb lądu przez płaską nadrzeczną równinę w tempie ponad sześćdziesiąt metrów rocznie, czyli ponad metr na tydzień – choć postęp nie był równomierny i dochodziło do niego etapami, gdy woda pokonywała kolejne przeszkody terenowe, które stały na jej drodze. Dla wszystkich ludzi mieszkających wówczas w tym regionie zjawisko wzrostu poziomu morza musiało być przerażające. Mogli oni obserwować, jak w ciągu ich życia woda pochłania kolejne kilometry lądu. W następnych stuleciach morskie fale wdzierające się na brzeg, pochłaniając całe kompleksy leśne i wioski, wypychały Sumeryjczyków na obszary położone bardziej na północ. Prawdopodobnie nie byli oni w stanie nigdzie zagrzać miejsca na dłużej i musieli wycofywać się przed wodą odbierającą im ich siedliska, dostosowywać się do ciągle zmieniającego się otoczenia. Ta ucieczka – podzielona na etapy – przed wodą trwała do około 5000 roku p.n.e., kiedy to temperatura na planecie ustabilizowała się, a wybrzeże cofnęło się maksymalnie na północ. Tak się złożyło, że doszło do tego właśnie w czasie, w którym na arenę dziejów wkroczyła kultura sumeryjska. W tym samym okresie rolnicze ludy semickie posługujące się językiem preakadyjskim opuszczały swoje górskie siedziby na północy i przemieszczały się w dół Tygrysu i Eufratu. Osadnictwo akadyjskie, przesuwające się z północy, zetknęło się z ludnością mówiącą obcym językiem i przerażoną skutkami zmian klimatycznych, która to ludność z całym swoim dobytkiem wycofywała się z południa, by uciec przed kataklizmem, a po drodze opowiadała historie o potopie, który pochłonął cały świat.
Abstrahując od kwestii pochodzenia Sumerów – relacje, jakie nawiązali z ludami akadyjskimi zamieszkującymi obszary położone bardziej na północ, stanowiły jeden z najwcześniejszych i najbardziej udanych przykładów symbiozy kulturowej w świecie starożytnym. Sumerowie określali siebie mianem ùĝsaĝgígga, czyli „czarnogłowych ludzi”, a Akadyjczycy nazywali ich tsalmat-qaqqadi, co w ich języku miało takie samo znaczenie. Sugeruje to, że jakaś cecha wyglądu Sumerów pozwalała odróżniać ich od pozostałych ludów zamieszkujących ten region. We wczesnych analizach antropologicznych niektórzy badacze uciekali się nawet – co obecnie jest dyskredytowane – do badania czaszek znalezionych w Mezopotamii i porównywania ich z przedstawieniami postaci uwiecznionych na sumeryjskich płaskorzeźbach. Nawet w dobie analizy genetycznej nie potrafimy jednak odpowiedzieć na pytanie, kim byli Sumerowie. Szczątki ludzkie odnajdywane na tym obszarze są zwykle źle zachowane i nawet gdyby udało się uzyskać dobre odczyty badań DNA, trudno byłoby powiązać starożytnych Sumerów z jakąkolwiek inną grupą genetyczną. Przez większość istnienia tej cywilizacji wśród jej społeczeństwa powszechna była dwujęzyczność, a słownictwo i praktyki kulturowe przepływały między obiema grupami, co dodatkowo zaciera różnice między nimi.
Jedno natomiast wiemy na pewno – przez kolejne stulecia semiccy Akadyjczycy i Sumerowie żyli zgodnie obok siebie, a ich kultury mogły się rozwijać równolegle, tak jak równolegle obok siebie płynęły dwie wielkie rzeki Mezopotamii, których brzegi zamieszkiwali. Oba ludy dzieliły się swoimi cywilizacyjnymi osiągnięciami, zamieszkiwały te same miasta, które do 4000 roku p.n.e. szybko się rozwijały, aż stały się największymi ośrodkami miejskimi, jakie dotąd widziano. Sumerowie i Akadyjczycy doświadczali także tych samych porażek, a losy tych dwóch cywilizacji przez następne dwa tysiące lat były ze sobą nierozerwalnie związane.

***

Rzeźby przedstawiające postacie Sumerów, a także ich wizerunki znajdujące się na innych artefaktach pozwalają nam ustalić, jakie nosili fryzury – dłuższe, kędzierzawe u góry i krótko przystrzyżone na bokach. Pospolici ludzie nosili spódniczki z baraniej skóry, podczas gdy zamożniejsi mieli ubrania z kolorowych tkanin z przędzonej z wełny, ozdobione frędzlami oraz koralikami. Osoby o wyższym statusie materialnym – zarówno mężczyźni, jak i kobiety – nosiły biżuterię, na którą składały się bransolety, naszyjniki i ozdoby na uszy, wykonane z miedzi, a czasem ze złota.
Sumerowie sądzili, że świat jest ogromną wyspą o w przybliżeniu kolistym kształcie, zewsząd otoczoną przez niezmierzone wody. Wierzyli również, że nad ich głowami znajdował się drugi ocean, podtrzymywany przez solidną konstrukcję nieba, która jednak od czasu do czasu przepuszczała część wody, a ta spadała na ziemię w postaci deszczu. Swoją ojczyznę określali mianem ki-en-gi(-r), co oznacza „krainę szlachetnych władców”. W odniesieniu do swoich osiadłych społeczności i do społeczności Akadyjczyków używali słowa kalam, oznaczającego „cywilizowany”; górzyste regiony graniczące z równinami, które zamieszkiwali, określali przymiotnikiem kur. Słowo to nabrało następnie dodatkowego znaczenia: „buntowniczy, barbarzyński, dziki”. Taki właśnie Sumerom musiał się jawić świat dookoła nich. Na południe i zachód od ich cywilizacji rozciągała się arabska pustynia – falujące morze piaszczystych wydm, nienadające się do żadnych upraw, będące domem klanów wojowniczych koczowników. Na północy Sumer ograniczały skaliste góry Taurus, licznie zamieszkane przez hardych górali, a na wschodzie granicę stanowiły góry Zagros, położone w dzisiejszym Iranie.
Sumerowie znali koło, które wykorzystywali w garncarstwie i transporcie; używali pługów i łodzi żaglowych. Budowle wzbogacali o skomplikowane łuki i kopuły – tamtejsi budowniczowie w istocie opanowali wszystkie techniki architektoniczne używane przed epokami stali i betonu. Rzemieślnicy opracowali sposoby odlewania metali: najpierw miedzi, potem brązu. Sumerowie byli zapalonymi matematykami i rachmistrzami, opracowali złożone systemy miar, a także zasady mnożenia i dzielenia. Stworzyli pierwsze tabliczki mnożenia, które zapisali na glinianych płytach. Tak naprawdę do dzisiaj każdego dnia korzystamy z osiągnięć sumeryjskiej matematyki.
W obliczeniach posługiwali się systemem sześćdziesiętnym, odmiennym od naszego systemu dziesiętnego. Stworzyli zasady rachuby czasu i wprowadzili jednostki, których używamy do dziś – sześćdziesiąt sekund w minucie, sześćdziesiąt minut w godzinie, kąt trzystu sześćdziesięciu stopni. Uważa się, że mieli w zwyczaju liczyć do dwunastu w ten sposób, że odliczali trzy kości w każdym z czterech palców jednej ręki i dotykali każdej z nich kciukiem, a jednocześnie odliczali kolejne dwunastki na pięciu palcach drugiej ręki. Pięć wyprostowanych palców oznaczało, że doliczyli do sześćdziesięciu.
Dzięki tej iskrze pomysłowości społeczeństwo sumeryjskie rozwijało się w stałym tempie mimo wyzwań wynikających z warunków, w jakich przyszło mu egzystować. Kamienie i drewno były trudno dostępne, więc do wznoszenia budowli Sumerowie nauczyli się wykorzystywać muł rzeczny. Mieszali go ze słomą, żwirem i odłamkami potłuczonej ceramiki i wytwarzali zeń cegły, które wypalali na słońcu lub w specjalnych piecach. Z gliny wytwarzali wszelkie niezbędne przedmioty: od garnków i talerzy po sierpy i tabliczki do pisania. Do dziś do stawiania budynków na obszarach irackich bagien stosuje się techniki znane już Sumerom. Wykorzystywali oni do tego celu nadrzeczną trzcinę, której ogromne ilości łączyli w wytrzymałe bele o grubości jednego metra. Stworzyli sieć kanałów irygacyjnych, które rozszerzyły obszar upraw rolniczych okalających rzeki i umożliwiły szersze zastosowanie łodzi do transportu towarów. Zbudowali tamy, aby móc regulować przepływ wód rzecznych i kontrolować wiosenne powodzie. Na określenie wszystkich różnorodnych mechanizmów kontroli gospodarki wodnej stworzyli szeroką gamę terminów. Stopniowo, dzięki temu wysiłkowi, krajobraz południowego Iraku uległ głębokiej transformacji – piaszczyste, słone równiny i podmokłe bagna zastąpiła mozaika pól, na których można było uprawiać pszenicę, proso i sezam. Sumerowie zakładali plantacje pożywnych daktyli, a w cieniu palm daktylowych, odpornych na trudne warunki klimatyczne, sadzili wrażliwsze rośliny, takie jak granaty, winogrona, figi, ciecierzyca, soczewica, pory, czosnek, ogórki i rukiew wodna. Dane archeologiczne wskazują, że dieta starożytnych mieszkańców Mezopotamii była bardziej zróżnicowana niż dieta sąsiednich ludów; badacze odkryli nawet przepisy kulinarne zapisane na glinianych tabliczkach. Przepis na danie, które Sumerowie nazywali tuh’u, daje nam pojęcie o różnorodności ich pożywienia.

Tuh’u. Użyj mięsa z nóg. Przygotuj wodę. Dodaj tłuszcz. Usmaż. Dodaj sól, piwo, cebulę, rukolę, liście kolendry, perską szalotkę, kminek i czerwony burak, a następnie [rozgnieć] por, czosnek. Posyp po wierzchu ziarnami kolendry6.

Wielu historyków argumentuje, że to właśnie konieczność zbudowania sieci irygacyjnej – wykopania kanałów i sztucznych cieków wodnych – była czynnikiem, który w okresie sumeryjskim przyczynił się do rozwoju organizacji społecznej. Stworzenie rozległych systemów gospodarki wodnej wymagało starannego planowania, wiedzy inżynierskiej i obliczeń matematycznych – nie dałoby się tego osiągnąć bez szczegółowego planowania działań. Konieczne było zorganizowanie całych zespołów ludzi, wynagrodzenie ich żywnością i piwem, wyznaczenie kierowników zespołów i nadzorców oraz zaprojektowanie skomplikowanych systemów nawadniania. Wszystko to doprowadziło do stworzenia wczesnych form biurokracji, które z kolei zapoczątkowały pierwsze państwa z prawdziwego zdarzenia. Nie przypadkiem Sumerowie na najwcześniejszym etapie swoich dziejów umieścili na szczycie panteonu swoich bóstw Enki, boga wody. W jednym z sumeryjskich podań temu właśnie bóstwu przypisuje się uporządkowanie stosunków wodnych na obszarze bagien południowej Mezopotamii.

Enki poprowadził pług i jarzmo,
Wielki książę Enki wprowadził rogate woły na (pola),
Odkrył czyste bruzdy,
Dał wzejść zbożu na uprawnym polu,
Panu, który wkłada diadem, ozdobę wyżyny,
Mocarzowi, rolnikowi Enlila,
Enkimdu, znawcy kanałów i grobli,
Enki powierzył nadzór nad nimi7.

Z sumeryjskich przekazów źródłowych dowiadujemy się, że pierwszym miastem powstałym w regionie południowej Mezopotamii było Eridu. W jednym z tekstów, zatytułowanym Sumeryjska lista królów, znajdujemy wyjaśnienie, że było ono pierwszym miejscem, które według boga Enki powinno być rządzone przez króla: „Po tym, jak królestwo zostało dane z nieba, królestwo było w Eridu. W Eridu Alulim był królem, panował przez 28 800 lat. Alalgar panował przez 36 000 lat”8. Dane archeologiczne wskazują, że Eridu zostało założone około 5400 roku p.n.e. i zamieszkiwali je Sumerowie. Wkrótce powstały kolejne miasta, w rezultacie czego Eridu stało się elementem całej konstelacji małych osad sumeryjskich, rozsianych na obszarze dzisiejszego południowego Iraku. W tym czasie po odległych obszarach Arktyki nadal wędrowały stada włochatych mamutów, które zdołały przetrwać koniec ostatniej epoki lodowcowej.
Miasta Sumeru nie były pierwszymi dużymi skupiskami ludzkiego osadnictwa. Wykopaliska prowadzone na stanowisku archeologicznym w Ҫatalhӧyük (7500 rok p.n.e.) i w miejscu jeszcze starszego ośrodka w Göbekli Tepe (9500 rok p.n.e.) wykazały, że przed powstaniem pierwszych sumeryjskich ośrodków miejskich ludzie już od tysiącleci bytowali w tak zwanych protomiastach. Były to często anarchiczne społeczności powstałe w wyniku samoorganizacji ludzkich społeczeństw, wyglądem przypominające brazylijskie fawele, a struktura przestrzenna tych osad nie daje żadnych przesłanek wskazujących na stworzenie tam scentralizowanej władzy czy planów urbanistycznych. W Sumerze natomiast mamy do czynienia z pierwszymi miastami-państwami z prawdziwego zdarzenia. Były to ośrodki stosunkowo małe – populacja największych z nich prawdopodobnie nie przekraczała dziesięciu tysięcy mieszkańców; centrum życia społecznego stanowiły świątynie, a władza spoczywała w rękach kapłanów-królów, określanych mianem ensi. Z przekazów źródłowych wynika, że władzę ensi w wielu miastach wspierały półdemokratyczne rady starszych, w skład których wchodzili zarówno mężczyźni, jak i kobiety. Granice tych niewielkich organizmów politycznych wyznaczały kanały nawadniające i rzeźbione kamienie graniczne. W tym czasie sztuka i architektura zaczęły nabierać cech stylu, który uważamy za charakterystyczny dla cywilizacji sumeryjskiej; równocześnie dalej rozwijała się technologia. Co więcej, ta wczesna epoka dziejów Sumeru wydaje się okresem względnego pokoju. Zachowało się niewiele dowodów na to, że Sumerowie prowadzili zorganizowane działania wojenne i że w pierwszych miastach utrzymywali oddziały zawodowych żołnierzy, a większości z tych ośrodków nie otaczały mury obronne. Taka sytuacja nie mogła jednak trwać wiecznie. Jeden ze starożytnych sumeryjskich mitów, noszący tytuł Dary Inanny, oddaje ducha okresu przejściowego. W tekście znajdujemy opis technologii i udoskonaleń stosowanych przez osiadłą ludność, których tajniki bóg Enki zdradził swojej córce, bogini Inannie, a ona następnie przekazała je ludom Sumeru.

Święta Inanna poznała umiejętności rzemiosła cieśli, rzemiosła miedziorytnika, rzemiosła skryby, rzemiosła kowala, rzemiosła kaletnika, rzemiosła budowniczego, rzemiosła trzciniarza […]. Święta Inana otrzymała mądrość, staranność, święte rytuały oczyszczenia, szałas pasterski, spiętrzone żarzące się węgle, owczarnię. Szacunek. Zachwyt. Cisza pełna szacunku9.

Enki nauczał Inannę w sprawach rodziny, praw dziedziczenia i sztuki dobrego osądu. Dawał córce jednak także inne dary, które wskazują, że w czasie, kiedy powstał mit, dawała już o sobie znać ciemna strona cywilizacji: „Święta Inanna otrzymała oszustwo i zbuntowane ziemie. […] Święta Inanna otrzymała heroizm, moc, niegodziwość. Plądrowanie miast i wznoszenie lamentów”10.

Już u zarania swojej cywilizacji, kiedy trwał pokój, Sumerowie uczyli się czegoś, o czym pewnego dnia napisze Walter Benjamin: „Nie ma takiego dokumentu kultury, który nie byłby zarazem dokumentem barbarzyństwa”11.Niemniej ich miasta się rozrastały i przyciągały coraz więcej ludzi – i wytwarzały własną siłę grawitacji, wywierającą presję na różne systemy. W wyniku tej presji około 3200 roku p.n.e. powstał niezwykły wynalazek, a jego stworzenie było niczym narodziny gwiazdy, która swym blaskiem rozświetliła ówczesną epokę. Tym wynalazkiem było słowo pisane.

***

Jeden z sumeryjskich eposów, zatytułowany Enmerkar i Pan Aratty, zawiera najwcześniejszą znaną nam relację opisującą okoliczności wynalezienia pisma. Według tego przekazu odkrycia dokonał król, który musiał przekazać tak wiele wiadomości, że jego posłaniec nie potrafił ich spamiętać.

Mowa Enmerkara była długa, a jej treść zawiła, […] posłaniec nie był dość biegły w mowie, nie mógł jej powtórzyć,
pan Kulaby ulepił kawałek gliny, umieścił na niej słowa jak na tabliczce pisarskiej,
– Dawniej nie było w zwyczaju pisanie przesłania na glinianej tabliczce – teraz, kiedy Utu przyniósł dzień, tak się stało […]12.

Do dwóch rzeczy Sumerowie mieli praktycznie nieograniczony dostęp: do gliny pod swoimi stopami i do trzciny porastającej bagna i brzegi rzek. Połączyli jedno i drugie, aby stworzyć słowo pisane. Na tabliczkach wielkości dłoni, wykonanych z wilgotnej gliny, końcami łodyg ściętej trzciny drapali znaki, a ich charakterystyczny kształt sprawił, że ta forma pisma otrzymała oryginalną nazwę – pismo klinowe (ang. cuneiform, od łacińskiego cunei forma oznaczającego „kształt klina”). Najstarsze zachowane tabliczki zapisane nim pochodzą z sumeryjskiego miasta Uruk i są datowane na koniec czwartego tysiąclecia p.n.e. Tabliczki mają ergonomiczny kształt dostosowany do ludzkiej dłoni, w rezultacie czego mają rozmiar mniej więcej współczesnego smartfona. Pismo klinowe początkowo obejmowało tysiąc pięćset piktogramów, z których każdy oznaczał całe słowo. Skrybowie musieli jednak pracować szybko – w ciągu dnia roboczego zapisywali setki dokumentów. Wraz z upływem czasu pierwotne piktogramy uległy uproszczeniu i nabrały bardziej abstrakcyjnego znaczenia. Mniej więcej w tym okresie ktoś wpadł na genialny pomysł, że pojedynczy symbol może również oznaczać określony dźwięk mowy zamiast całego desygnatu. Spowodowało to, że po 3000 roku p.n.e. liczba znaków pisma klinowego uległa zmniejszeniu – z około tysiąca pięciuset do około sześciuset. Takie były początki pierwszych pism alfabetycznych. Sposób funkcjonowania ludzkiego umysłu uległ nieodwracalnej zmianie, a dzięki uzyskanej zdolności rejestrowania i przekazywania wiedzy Sumerowie poczynili jeszcze większe postępy w zakresie technologii.
Ten okres mezopotamskiej historii, nazywany „okresem Uruk”, trwał do końca czwartego tysiąclecia p.n.e. Jednym z istotnych sygnałów początku tego okresu była znacząca zmiana, która dokonała się w regionalnej ceramice, chociaż nie polegała ona na zwiększeniu stopnia wyrafinowania i zdobności będących wynikiem rozwoju technologii. W rzeczy samej już ceramika poprzedniego okresu – okresu Ubajd – cechowała się wyjątkową urodą, powstawała na „powolnym kole garncarskim” i pokrywały ją charakterystyczne wzory wykonane w brązowym lub czarnym szkliwie. Wyroby te były przedmiotami luksusowymi, na które mogli pozwolić sobie jedynie nieliczni bogacze. Tymczasem w okresie Uruk nastąpił znaczny wzrost produkcji ceramiki, któremu jednak towarzyszył wyraźny spadek jej jakości. Dzięki zastosowaniu nowego „szybkiego koła garncarskiego” gliniane dzbany i garnki mogli wytwarzać w dużych ilościach robotnicy, licznie zatrudniani w warsztatach ukierunkowanych na masową produkcję. Dzięki temu w okresie Uruk każdy mógł sobie pozwolić na zakup ceramicznych naczyń. Była to pierwsza epoka masowej produkcji w dziejach ludzkości.
Prężna gospodarka sumeryjskich miast ożywa mnóstwem liczb zapisanych na glinianych tabliczkach. Wiemy na przykład, że w mieście Girsu w przemyśle tekstylnym zatrudniano piętnaście tysięcy kobiet. Jeden zakład wytwórczy produkował nie tylko tysiąc sto ton mąki rocznie, lecz także chleb, piwo i olej lniany, a ponadto – kamienie szlifierskie, maty trzcinowe i gliniane naczynia. Zakład ten zatrudniał 134 specjalistów i 858 wykwalifikowanych robotników, wśród których było 669 kobiet, 86 mężczyzn i 103 nastolatków obu płci. W tamtych czasach nie było jeszcze pieniędzy, więc pracownikom płacono w naturze – żywnością i innymi towarami. Minimalna racja żywnościowa niewykwalifikowanego pracownika składała się z dwudziestu litrów jęczmienia miesięcznie oraz dwóch litrów oleju i dwóch kilogramów wełny rocznie. Przełożony nadzorujący pracę robotników mógł liczyć na dwukrotnie wyższe wynagrodzenie. Robotnicy niżej uposażeni czasami musieli ratować się pożyczkami – brali na kredyt o zawrotnym oprocentowaniu takie dobra jak srebro, zboże lub wełna.
Spośród wszystkich sumeryjskich ośrodków miejskich do największego znaczenia doszło miasto Uruk, od którego pochodzi nazwa całego okresu. Pod koniec czwartego tysiąclecia p.n.e. – na co najmniej czterysta lat przed powstaniem najstarszej piramidy i osiemset lat przed ułożeniem ogromnych kamieni w Stonehenge – populacja miasta Uruk i otaczającego je obszaru metropolitalnego wzrosła do dziewięćdziesięciu tysięcy ludzi zamieszkujących obszar dwóch i pół kilometra kwadratowego. Było to największe miasto, jakie do tej pory widział świat.