Dziewczyna z kamienicy. Czas nadziei

Luty 1916 roku. Dwudziestoletnia Irena Kałuża wyjeżdża za chlebem z rodzinnego Pleschen do Westfalii. Zostawia córkę, trzyletnią Helenę, która jest owocem nieślubnego, zakazanego związku z pruskim oficerem. Dziewczynkę wychowuje babcia Adela, uboga prasowaczka bielizny, a tak właściwie to cała kamienica, którą zamieszkują osoby stanowiące przekrój ówczesnego społeczeństwa Wielkopolski: bogaci właściciele kamienicy, zubożała ziemianka, rodzina żydowska, aspirujący aplikant radcowski i szewc z rodziną.

Na świecie trwa krwawa wojna, a w kamienicy przy Gnieźnieńskiej 10 toczy się normalne życie, w którym trudy życia, sprzeciw wobec germanizacji, dramaty rozstań i choroby przeplatają się z codziennymi drobnymi radościami, miłością, przyjaźnią, ludzką życzliwością i rodzącymi się ruchami patriotycznymi.

To opowieść o zwykłych ludziach, którzy żyli w przededniu powstania wielkopolskiego, cierpieli, kochali i budowali podwaliny rodzącej się Drugiej Rzeczpospolitej.

Dagmara Leszkowicz-Zaluska – dziennikarka i pisarka. Przez wiele lat pracowała jako korespondentka agencji Reuters, a od 2018 roku jest redaktor naczelną anglojęzycznych redakcji Polskiej Agencji Prasowej, w tym portalu The First News. Mama trzech synów, mieszka pod Warszawą. Pochodzi z Wielkopolski.

Prolog

Helena miała tylko jedno wyraźne wspomnienie matki. Większość innych wyparowała w odmętach amnezji dziecięcej, błogiego czasu wczesnego dzieciństwa, z którego pamięta się migawki, kolory, czasem jakiś zapach i nic więcej. Na samym początku życia nauka chodzenia, mówienia, rozpoznawania, czucia, doświadczanie pierwszych strachów i radości ustawiają mózg na takie obroty, że nie ma już przestrzeni na wspomnienia.
W głowie Heleny pozostał dzień, w którym obecność matki była zaznaczona tak silnie, że to wspomnienie miało towarzyszyć jej do końca życia. Będzie wracać jak bumerang, jak wiecznie żywe poczucie winy. Tego dnia dwudziestoletnia Irena Kałuża zostawiła córkę, wówczas trzyletnią Helenę, i odjechała na zawsze. Dziewczynka zapamiętała każdy szczegół tego dnia.
Stacja kolejki wąskotorowej w miejscowości Pleschen* była wypełniona po brzegi. Nieduża lokomotywa i podłączone do niej dwa czarne wagoniki wtoczyły się na peron w kłębach skroplonego powietrza.
Bana** została podstawiona.

* Pleschen – oficjalna nazwa miejscowości Pleszew pod zaborem pruskim,
funkcjonowała do 1918 roku.
** Pociąg. Jeśli nie oznaczono inaczej, tekst jest tłumaczony z gwary poznańskiej.

Dzień był szary, zimny i lepki od wilgoci. Nad miastem wisiały bure chmury. Ludzie tłoczyli się pod wagonikami, przepychając się bezpardonowo. Każdy taszczył ze sobą tobół. Walizek, koszyków z jajami, drewnianych skrzynek, jutowych worków było bodaj więcej niż pasażerów. Kłębowisko ludzi, pakunków, hałas kolejki i pokrzykiwania wsiadających przeraziły Helenę. Widziała taki zamęt po raz pierwszy w życiu. Przerażona, chciała tylko znaleźć się z powrotem w domu, na Gnieźnieńskiej, która była dotąd całym jej światem. Tam czuła się bezpiecznie. Tymczasem ludzie wokół niej pchali się do czterech wejść do wagoników. Każdy chciał usiąść na ławkach wybłyszczonych przez setki pasażerów, mimo że cała podróż do stacji głównej w Pleschen trwała zaledwie piętnaście minut.
Helena ściskała kurczowo wyświechtany płaszcz babki Adeli. Spoglądała lękliwie na matkę, która zdawała się zupełnie nieobecna. Kobieta w każdej ręce trzymała kartonowe walizki, do których zapakowała cały dorobek swojego życia. Stała wystrojona w nowy wełniany płaszcz z futrzanym kołnierzem. Botki miała tak wybłyszczone, że Helenie zdawało się, iż matka ma na nogach dwa lusterka. Dziewczynka patrzyła na nią jak na zjawę. Nigdy nie widziała jej tak ubranej. Czuła, że wszystko jest inaczej niż zwykle.
– Wuchta wiary*, jak my te wszystkie bambetle wciśniemy?! Żeś ty, Irka, tyle tego nabrała! – stękała babka Adela, wpychając Helę po stopniach do małego wagonika kolejki i co chwila szturchając córkę, by ta się pospieszyła. – Nie leź jak gelejza**, ruszoj się! – Stanowczym ruchem posadziła wnuczkę na drewnianej ławce, a drugą ręką wzięła od Ireny walizkę.
– Mama, przecież pociąg nie pojedzie, jak bana nie dojedzie do dworca!

* Dużo ludzi.
** Powolna dziewczyna.

– A ty tam akurat wiesz, co pojedzie, a co nie. – Matka Ireny rozsiadła się obok nich.
Czekały, aż reszta pasażerów wtarabani się do wagonika. Irena cały czas patrzyła na córkę i nic nie mówiła. Helena się bała. Ta podróż, ten szary lutowy poranek, wystrojona mama, zdenerwowana babcia. Dokąd jadą? Dlaczego kazali jej wstawać tak wcześnie, kiedy przytulona do matki smacznie spała? Dlaczego babka ją wystroiła w najładniejszą wełnianą sukienkę? Dlaczego nie wzięła Malki, swojej ukochanej i jedynej szmacianej lalki? Z Malką byłoby łatwiej. Przynajmniej miałaby się do kogo odezwać i przytulić.
Kolejka ruszyła ze stękiem, kolebiąc się na prawo i lewo. Helena odwróciła się do okna. Jej ciepły oddech utworzył obłoczek pary na szybie. Zamazała go palcem. Zza obłoczka wyłoniły się brzydkie, niskie zabudowania, a potem łyse lutowe pola, na których gdzieniegdzie leżały płachty brudnego śniegu.
Pamiętała, że wyszły z kolejki na stacji Kowalew, by dojść – jak zresztą wszyscy – kilkadziesiąt metrów dalej, do wielkiego czerwonego budynku stacji głównej Pleschen.
– Dokumenty wszystkie mosz? – dopytywała co rusz babka.
– Oj, mama, wszystko sprawdziłam, wszystko mam. – Irena zdawała się znudzona uwagami zapobiegliwej matki.
Przejście z małej stacji na dużą zajęło im kilka minut. Na peronie stało mnóstwo ludzi, w tym elegancka czarnowłosa pani i jeszcze bardziej elegancki pan. Wyglądał na jej męża. Helena pamiętała, że kiedyś ci państwo przyszli na Gnieźnieńską. Teraz grzecznie przywitali się z mamą i babką. Wyglądało na to, że również wybierają się w podróż.
Wielka lokomotywa wjechała na peron pierwszy, a pasażerowie kolejki, dokładnie tak samo jak poprzednio, poczęli się tłoczyć i przepychać pod wejściami do wagonów. Klasy druga i trzecia pociągu były już wypełnione po brzegi. Do pierwszej klasy, w której było kilka wolnych miejsc, wygodnych i miękkich, obitych zielonym pluszem – pasażerowie z Pleschen nie wsiadali.
– No to z Bogiem, Irka, pisz listy, jak ci tam. Jadzię, Miecia i dziewczynki ucałuj. Pieniądze zarabiaj i wracaj! – Babka głos miała hardy, ale oczy wilgotne. Może to od pogody? Tak się Helenie zdawało. Babka przecież nigdy nie płakała.
Dziewczynka zrozumiała, że mama wyjeżdża, i to bez niej. Irena ukucnęła przed córką. Zaczął padać mokry śnieg. Lekkie płatki osiadały na futrzanym kołnierzu płaszcza Ireny i topniały natychmiast po zetknięciu z kłaczkami futra. Kropelki wyglądały jak małe kryształki. Bardzo się to Helenie podobało.
– No, Hela, bądź grzeczna, słuchaj się babci, ja niedługo po ciebie przyjadę. – Irena odsunęła rant wełnianego berecika córki i pospiesznie ucałowała ją w czoło, po czym wskoczyła na trap pociągu i odebrała od matki kartonowe walizki. Jej botki nie błyszczały już tak jak w Pleschen, były trochę mokre i brudne od błota. Pewnie ktoś matce stanął na nogi. A takie były ładne. Przed nią do wagonu wcisnęli się czarnowłosa pani i elegancki pan. Oni również mieli duże walizki.
Konduktor w czarnej liberii zagwizdał i lokomotywa ruszyła, stękając przeciągle w takt uderzeń kół. Helena zdążyła jeszcze dojrzeć matkę w oknie, jak przeciskała się do swojego miejsca. Kryształowe kropelki pewnie już spadły z jej kołnierza. W pociągu musiało być gorąco, szyby były całkowicie zaparowane.
Jeszcze było widać tył pociągu obok wieży ciśnień. Potem dalej, obok wysokich drzew i zabudowań, hen daleko. Pociąg malał i malał, aż wreszcie zniknął gdzieś za zakrętem. Na peronie zrobiło się pusto. Helena spojrzała na babkę, która ocierała oczy chustką.
– No, Hela, jadymy do domu. Bana czeka.
Mama odjechała. Babcia nie powiedziała, dokąd ani kiedy wróci. Kto teraz będzie spał z Helą? Kto jej będzie rano dawał mleko? Mama na pewno pojechała przez nią. To ona jest winna jej wyjazdu. Dzisiaj rano przypadkiem rozlała mleko na stół. Mama bardzo się na nią gniewała. Właściwie cały czas się gniewała, chodziła zdenerwowana i rzadko się uśmiechała. Do niej, do Heleny, bardzo mało. Pewnie dlatego wyjechała. Ona, Helena, była niedobra i mama musiała z tego zdenerwowania wyjechać. Tak czuła i na samą myśl o tym zbierało jej się na płacz.

I

Adela była najlepszą prasowaczką w całym powiecie. Roboty miała co niemiara. Z jej mieszkania na ulicy Gnieźnieńskiej, w niedużym miasteczku Pleschen w Provinz Posen*, dniami i nocami wydobywał się zapach palonego spirytusu zmieszany z zapachem świeżej bielizny. Elektryczność jeszcze na Gnieźnieńską nie dotarła, więc Adela prasowała żelazkiem spirytusowym. Było to bardzo porządne, kilkukilogramowe żelazko marki Kaltschmidt, z drewnianą rękojeścią i mosiężną obudową.
Wprawdzie już w 1898 roku na rynku w Pleschen niemieckie towarzystwo Elektritzitats Lieferungs Gesselschaft uroczyście włączyło pierwsze lampy zasilane prądem, ale mieszkańcy miasta musieli poczekać jeszcze kilka lat na elektryczność we własnych domach.
Ulica Gnieźnieńska odchodziła od północnej pierzei rynku i teoretycznie mogła być zelektryfikowana wraz z nim. Cóż z tego, skoro rodzinie Lissnerów, właścicielom kamienicy, w której mieszkała Adela, niespieszno było do tego, by dociągnąć prąd do budynku. Mieszkańcom zresztą też nie, a przynajmniej nie wszystkim. Pomijając kwestię rachunków, któż mógł wiedzieć, jak z tym prądem będzie i jakie licho może przynieść? Ludzie różne rzeczy opowiadali – a to, że jakaś magia, że czary, że nie wiadomo, skąd się bierze. Nawet „Orędownik Pleszewski” donosił, że gdzieś pod Liegnitz dziecko włożyło palec do gniazdka, ręka mu sczerniała, a dzieciak umarł w konwulsjach z wybałuszonymi oczami. Toteż brak prądu nie był dla Adeli zmartwieniem. Tyle lat radziła sobie bez niego, poradzi sobie kolejne.

* Provinz Posen – oficjalna nazwa Prowincji Poznańskiej pod zaborem pruskim.

– Łe Jezu, a niby do czego mi ten prund, jak jo mam lampki karbidowe, a żelazko na spirytus? – mawiała do sąsiadki, pani Tokarskiej.
Ta kręciła się nieustannie po podwórku kamienicy, a to zamiatając obejście, a to podsypując ziarna kurom, które hodowała wraz z mężem w maleńkim kurniku w rogu. Pani Tokarska zwykła przytakiwać, ale w głębi ducha żywiła nadzieję, że Lissnerowie jednak ten prąd dociągną. Przydałby się jej mężowi, który był szewcem, całymi dniami ślęczał na ryczce* ze szpilardem** w ręku i narzekał, że mu ciemno.
– Ciężko robota to jest, jo ci mówię – utyskiwała, a Adela potakiwała ze zrozumieniem.
Miasto ostatecznie dociągnęło prąd na Gnieźnieńską 10 w 1908 roku za sprawą nowych właścicieli kamienicy, państwa Szewczyńskich. Światło zabłysło jednak tylko w większych mieszkaniach i punktach usługowych – u szewca i w wyszynku u Gellertów. Pozycja żelazka spirytusowego Adeli, a tym samym pozycja Adeli jako najlepszej prasowaczki w powiecie, pozostawała niezagrożona.
Każdego dnia o szóstej rano Adela otrzymywała kolejną dostawę bielizny pościelowej i ubrań do prasowania. Mąż praczki, pan Tracz, przywoził stertę upranych koszul zawiniętych w brązowy papier. Podjeżdżał dwukołowym wózkiem, do którego przytwierdzony był przerdzewiały dyszel. Nie musiał nawet pukać – koła wózka były bardzo zniszczone, a ich przenikliwy pisk poderwałby umarłego.

* Małe krzesło.
** Szpikulec.

Irena, szesnastoletnia córka Adeli, zbiegała po pakunek i przynosiła go matce, która już stała przy wielkim stole nakrytym starym kocem i śnieżnobiałym płótnem. Spirytus stał w metalowej puszce pod oknem. Przez nieduży lejek Adela nalewała do małego pojemniczka spirytus, uważając, by nie uronić ani kropli. Spirytus był drogi, nawet w cenach hurtowych, które Adeli udało się utargować od sąsiada, Żyda, pana Gellerta. On sam potrzebował spirytusu do pędzenia bimbru, którym handlował w swoim wyszynku.
Nalawszy spirytusu, przykręcała zbiorniczek do żelazka. Uważała przy tym, by nie naruszyć bawełnianego, nasączonego spirytusem knota, który po zapaleniu nagrzewał żelazko. Z kaflowego pieca zdejmowała fajerkę i rozpalała drewniany patyczek, który następnie przykładała do knota. Żelazko odstawiała do rozgrzania na mosiężną podstawkę. Teraz należało już tylko odczekać kilkanaście minut, aż na dobre się rozgrzeje.
Do Ireny należało wstępne zwilżanie bielizny. Trzymając każdą sztukę odzieży nad metalową miednicą, delikatnie roztrzepywała wodę palcami – tylko tyle, by powstały małe kropelki. Duże, mokre plamy mogły spowodować nierówności na ubraniu. Wówczas matka się gniewała, bo musiała wykonywać robotę jeszcze raz, a klienci przecież czekali.
Każda sztuka odzieży wymagała innego zwilżenia i innej techniki prasowania. Najtrudniejsze były koszule. Adela nie uznawała żadnych zaprasek – musiało być gładko, tak jakby koszula dopiero co wyszła od krawca.
Irena z matką dawały sobie radę same. Wcześniej pomagali matce we troje, z siostrą Jadzią i bratem Romkiem. Oboje byli starsi od Ireny. Jadwiga dwa lata temu wyszła za mąż za Miecia Zielińskiego i oboje przeprowadzili się do Posen. Wcześniej przez pięć lat uczyła się w gimnazjum w Ostrowie, do domu przyjeżdżała tylko na soboty i niedziele. Młodszy o dwa lata od Jadzi Roman pojechał za siostrą. Z pomocą Miecia, który już od kilku lat pracował w fabryce wagonów i lokomobili Hipolita Cegielskiego w Poznaniu, Roman dostał tam pracę w fabryce głównej jako dodatkowa pomoc. Pracował na drugą zmianę, a za dnia kształcił się w Królewskiej Szkole Realnej w Poznaniu. Po ukończeniu nauki miał zostać wykwalifikowanym majstrem.
Adela była dumna z syna. Sama ukończyła tylko cztery klasy szkoły powszechnej, po niemiecku. Jako wdowa od dziesięciu lat w najśmielszych marzeniach nie wyobrażała sobie, że jej syn będzie pobierał nauki w Posen. Cała kamienica na Gnieźnieńskiej raczona była opowieściami o Romusiu: jaki zdolny, jaki zaradny i jeszcze siostrze pomaga.
Irena, chcąc nie chcąc, została z matką. Łatwo im nie było. Za jedną wyprasowaną koszulę Adela otrzymywała dwadzieścia fenigów. Zajmowało jej to średnio dziesięć minut, co dawało markę dwadzieścia na godzinę. Jak klientów było dużo, Adela z Ireną potrafiły zarobić około stu marek miesięcznie. Osiemdziesiąt marek wynosił czynsz. Reszta pieniędzy musiała wystarczyć im na jedzenie, odzież i spirytus.
Najmłodsza córka nie chciała zostawić Adeli samej w Pleschen, a ta z kolei za nic w świecie nie chciała opuszczać miasteczka.
– Pierona z tymi waszymi pomysłami. A bo mi tu źle?! Nigdzie nie jode, tu wosz łojciec pochowany, to i jo tu zemrę! – kwitowała każdą nieśmiałą prośbę córki o wyjazd.
W przeciwieństwie do matki Irena czuła, że w Pleschen nie trzyma jej nic. Ojca nie pamiętała, umarł w 1895 roku, gdy miała zaledwie pięć lat. Zdzisław Kałuża pracował w młynie parowym Pleschener Dampfmuehlen Julius Rosenthal przy turbinie. Pewnego dnia nastąpiła awaria całego systemu grzewczego. Kocioł parowy rozszczelnił się i wrzątek pod ciśnieniem wystrzelił wprost na obsługującego go Zdzisława.
Nie było czego zbierać. Matka opowiadała, że kiedy przyjechała zabrać ciało, nie poznała własnego męża. Cały był w bąblach, a skóra odchodziła płatami jak u węża podczas linienia. Włożyli go byle jak w drewnianą trumnę, którą załadowali na wózek i zawieźli na cmentarz na Kalischenstrasse. Ksiądz Franciszek Michnikowski z parafii Świętego Jana Chrzciciela przy rynku znał Adelę i na szczęście zgodził się na szybki pochówek. Adela nie wyobrażała sobie, że mogłaby zabrać ciało w takim stanie na Gnieźnieńską, do jednej izby z trojgiem małych dzieci. Dobry był ten ksiądz, ale ubezpieczenia żadnego za męża z młynów nie dostała. Musiała zakasać rękawy i radzić sobie sama.
Irena pamiętała ojca tylko ze zdjęcia. W ich mieszkaniu, w centralnym punkcie izby, na wielkiej dębowej komodzie stało zdjęcie ślubne państwa Kałużów. Była to ich jedyna fotografia. Ojciec, ubrany we frak, pod lewym ramieniem trzymał melonik. Mistrz fotografii, pan Gona, miał takie na stanie dla swoich klientów. Były produkowane z tektury, ale tego na zdjęciu nie było widać. Ważne, że kapelusz był i pan młody mógł zadać szyku. Prawą rękę położył na ramieniu matki, która siedziała na zdobnym krześle z podniesioną głową i bardzo poważną miną. Oboje byli jeszcze bardzo młodzi. Irenie trudno było uwierzyć, że to jej rodzice.
Adela, mimo że miała dopiero czterdzieści sześć lat, wyglądała już na staruszkę – włosy siwe, ręce pomarszczone i całe w bliznach od poparzeń żelazkiem, zawsze ta sama ciemna sukienka z dużymi guzikami. Tylko w niedzielę Adela zakładała inną – latem kremową, lnianą, a zimą wełnianą, zieloną w róże. Miała też czwartą sukienkę, czarną, do trumny. Była to całkiem elegancka jedwabna sukienka z lekką draperią u szyi. Irena wielokrotnie prosiła matkę, by ta pozwoliła ją przerobić. Pani Białasowa, sąsiadka z parteru, miała maszynę do szycia. Przeszyłaby jej górę białą koronką i sukienka byłaby przepiękna, a Irena miałaby wreszcie coś eleganckiego do ubrania. Matka się jednak nie zgadzała. Strój do trumny to świętość.
– Łojca wam zamknęli w trumnie zabitej gwoździami, to chociaż jo będę dobrze wyglundać.
Matka nie była dla Ireny autorytetem w dziedzinie mody. Właściwie to nie była dla niej autorytetem w żadnej dziedzinie. Irena chciała z Pleschen uciec, a już na pewno za nic na świecie nie chciała skończyć jako najlepsza prasowaczka w powiecie. Zachowywała jednak swoje anse względem matki dla siebie i pomagała jej, jak tylko mogła. Nie wyobrażała sobie, że mogłoby być inaczej. Matka to matka. Konformizm Ireny został wystawiony na poważną próbę w momencie wprowadzenia się do kamienicy na Gnieźnieńskiej nowej lokatorki. Stefania Niemyjska, dwudziestojednoletnia absolwentka poznańskiej królewskiej Szkoły Ludwiki, przyjechała do Pleschen za pracą. Jej rodzice, zubożali ziemianie, zmarli niedawno, nie zostawiwszy córce niczego w spadku. Dziewczyna znalazła pracę za ladą materiałów łokciowych w sklepie Tilgnera przy rynku.
Stefania zamieszkała na Gnieźnieńskiej w dwupokojowym mieszkaniu numer siedem, do którego wejście prowadziło od strony podwórka. Wkrótce stała się dla Ireny kimś w rodzaju wyroczni. W 1908 roku panna Niemyjska wraz z koleżanką poszła na wiec kobiet, zorganizowany na rynku Posen przez Stowarzyszenie Kobiet Polskich „Warta”. Pod wpływem niezwykle przejmującej przemowy działaczki społecznej Heleny Rzepeckiej* Stefania przestała nosić gorset i zaczęła prenumerować „Bluszcz”. Zaangażowała się również w liczne inicjatywy, przede wszystkim jako działaczka Towarzystwa Czytelni Ludowych, które w Provinz Posen dawały jedyną możliwość styczności z polską kulturą. Kulturę „oficjalną” niemal w całości opanował ruch kulturkampf. Zrzeszanie się Polaków w nie zawsze oficjalnych i legalnych inicjatywach było dla niego jedyną przeciwwagą.

* Helena Rzepecka (1863–1916), działaczka niepodległościowa i publicystka, wspierała również ruchy kobiece.

Do Pleschen Stefania przyjechała z silną wolą krzewienia pierwiastka emancypacyjnego, u kogo się dało. Dopiero co zakończyła nieudany związek z niejakim Dulębą. Ten ubogi mieszczanin w gruncie rzeczy potrzebował żony tylko po to, by sam mógł się angażować w ruchy niepodległościowe, mając u boku wierną i pracowitą wybrankę serca, oddaną ognisku domowemu. Przynajmniej tak się Stefanii wydawało. Takie podejście miała większość mężczyzn dokoła niej i takie relacje znała z domu rodzinnego. Jej własna matka – opiekunka ogniska domowego i całego obejścia – nie miała w zasadzie nic do powiedzenia. Zadłużony po uszy majątek rodziców diabli wzięli, a dwór przejęła pruska Komisja Kolonizacyjna i przekazała go w ręce niemieckiego ziemiaństwa. Wszyscy w Posen i w okolicy mówili, że Niemyjski przefrymarczył majątek. Stefania nie mogła się z tym pogodzić.
Dość Dulębów, dość kłaniania się w pas dziedzicom oraz użerania się z pruskimi urzędnikami, myślała. A że o pracę łatwo nie było, Stefania przez jakiś czas tułała się – najpierw po Posen, a później po okolicznych miastach. Okazja nadarzyła się, gdy w Jarotschin zmarła nauczycielka rachunków. Stefania nieźle liczyła, a z ukończonym dyplomem królewskiego gimnazjum mogła objąć posadę nauczycielki w prowincjonalnym miasteczku z pocałowaniem ręki.
W ostatniej chwili ubiegł ją jednak niejaki Jarosław Pańczak, skaut i lokalny działacz. Miał silne poparcie swojego mentora, znakomitego działacza społecznego, hrabiego Zbigniewa Gorzeńskiego z majątku Tarce, człowieka silnie związanego z ziemią jarocińską, wykształconego i niezwykle wpływowego. Stefania musiała szukać zatem dalej swojego miejsca na świecie. Pieniądze ze sprzedaży ostatnich rodzinnych precjozów topniały w zastraszającym tempie. Nie pozostawało jej nic innego jak schować ambicje zawodowe do kieszeni. Wylądowała w sklepie za kontuarem. Stała pensja, ubezpieczenie i okolicznościowe bony zniżkowe na materiały łokciowe – zawsze to coś na początek.
Dobrze jej się mieszkało na Gnieźnieńskiej. Sąsiedzi byli mili i przyzwoici, a od zaczepek podchmielonych chłopów, którzy ciężko zarobione na targowisku marki wydawali na bimber u Gellerta, nauczyła się skutecznie opędzać. Wszystkim mówiła, że ma syfilis.
Emancypacyjne zapędy Stefanii były Irenie całkowicie obce. Daleko bardziej interesowały ją gust zubożałej ziemianki oraz jej opinia w sprawach mody. Stefania szybko zrozumiała, że jej nauki o wyzwoleniu kobiet, o prawach wyborczych czy nawet o możliwości studiowania kobiet nie padają na podatny grunt. Życie Ireny ograniczało się do ulicy Gnieźnieńskiej i pleszewskiego rynku, do pójścia na spacer na planty i do conditorei* w hotelu Victoria, jeśli akurat miała wolnych kilka fenigów.

* Cukiernia (tłum. z j. niemieckiego).

Bogiem a prawdą Irena chciała przede wszystkim znaleźć dobrego męża. Najlepiej takiego, który zabrałby ją z Pleschen. Porzuciwszy pedagogiczne zapędy względem młodej sąsiadki, Stefania skupiła się na tym, by nauczyć Irenę dobrej prezencji. Lubiła tę dziewczynę i chciała jej jakkolwiek pomóc.
– Pamiętaj, Irenko, jak cię widzą, tak cię piszą. Musisz zawsze dobrze wyglądać – powtarzała jej wielokrotnie. – I zawsze noś podniesioną głowę. Nieważne, co by się działo.
– Ale że mam łazić z zadartym łbem…? – Irena nie była przekonana do tego pomysłu.
W głowie zostały jej jeszcze nauki matki napominającej, że powinna nosić się raczej skromnie, ze spuszczoną głową, a już najlepiej tak, żeby jej w ogóle nie było widać. Przemykać wręcz niezauważenie.
– Właśnie tak. Z zadartym łbem.
Zatem chodziła Irena z ostentacyjnie uniesionym podbródkiem, wyprostowana. Usłużna Stefania pożyczyła jej również kilka sukienek jeszcze z czasów świetności rodziców. Sama już nie chciała w nich chodzić, uznawała je za zbyt kobiece. Irena dla odmiany była nimi zachwycona. Wreszcie zaczęła zwracać na siebie uwagę mężczyzn, a niczego bardziej nie pragnęła.
Adela nie była zadowolona z takiego obrotu sprawy. W głębi ducha uważała, że panna Stefania sprowadza na manowce jej najmłodszą córkę. Zresztą tu i ówdzie zasłyszała – bo to ludzie gadali i na targowisku, i na Gnieźnieńskiej, a nawet u Gellerta – że najmłodsza Kałużówna to bidna jak mysz kościelno, klunkry tośto*, a nosi się jak królowo. Irena nic a nic nie przejmowała się ludzkim gadaniem. Widziała spojrzenia mężczyzn, którzy ją mijali. Podobało jej się to. Roznosiła paczki ze świeżo uprasowaną bielizną z taką godnością, jakby niosła insygnia królewskie. A im bardziej pożądliwe były spojrzenia mężczyzn, tym wyżej zadzierała głowę. Gdy wiedziała, że jest już poza zasięgiem wzroku matki oraz jej kum, potrafiła nawet odpiąć górny guziczek sukienki i nieco odsłonić wydatny biust. Do pełni szczęścia brakowało jej żelazkowej ondulacji, ale temu pomysłowi matka stanowczo się sprzeciwiła.
Irena miała co nosić, bo coraz więcej ludzi zgłaszało się do prasowania rzeczy. Adela prasowała dla najbogatszego przedsiębiorcy żydowskiego, niejakiego Peysera, i dla Samulskiego, przemysłowca. Brała wszystko, co się dało. Wychodziła z założenia, że póki starcza jej sił i spirytusu, to trzeba zarabiać. Bóg jeden wie, co człowieka może spotkać następnego dnia, i lepiej zawsze mieć tych kilka marek odłożonych w komodzie.
– Widzisz, Zdzichu, teś mnie zostowił z gzubami** i tyrom jak ta głupio – pobiadoliła sobie czasem nad grobem męża na cmentarzu przy Kaliskiej. Chwile załamania nie trwały jednak długo. Na ogół Adela ocierała łzy rękawem bluzki i wracała dalej prasować.

* Nosi rzeczy, ubrania.
** Dziećmi.

Sława Adeli jako prasowaczki dotarła aż na drugą stronę miasta. Na koniec Breslauerstrasse, aż za Denkmalplatz, od którego odchodziła gęsto zasiedlona przez pruskich osadników Lindenstrasse. Pleschen było małym miastem, a miejsc, w których mogła bawić się miejscowa śmietanka, było niewiele – restauracja w Victorii, conditorei u Wilhelma Brandta, kawiarnia na rynku Kaisers Kaffee Geschaft. W jednym z nich pan Peyser, właściciel największej firmy budowlanej w regionie, wspomniał o świetnej prasowaczce oberleutnantowi* Heinrichowi, pełniącemu nieformalną funkcję zawiadowcy koszar. Potem już poszło gładko. Heinrich wydał dyspozycję intendenturze i administracji, a ta wysłała do Adeli gefrajtra** Hansa Kaufmanna z prośbą o załatwienie formalności. I tak pewnego wiosennego poranka 1911 roku Hans Kaufmann zapukał do mieszkania Adeli i Ireny na Gnieźnieńskiej 10.
Pięćdziesiąt fenigów za jedną koszulę wojskową to było coś! Adela przyjęła zlecenie bez mrugnięcia okiem.
– Ty wiesz, że to oficery kajzera*** są…? Godzi się to tak? – zagadnęła ją Tokarska zaraz po tym, jak wieść o młodym Kaufmannie, który zapukał do drzwi Kałużów, rozniosła się po całej kamienicy.
– A twój stary to nie zeluje butów Niemcom?! – odpaliła Adela.
Tokarska nie odrzekła nic na takie dictum. Niemcy płacili dobrze. Zresztą co za różnica, kto zleca, przemysłowiec czy żołnierz. Pieniądz to pieniądz.
I tak od wiosny 1911 roku Irena, w pożyczonej od Stefanii sukience, z filuternie rozpiętym guziczkiem, dwa razy w tygodniu dumnie wkraczała na tereny pruskich koszar przy Lindenstrasse. Niosła świeżo uprasowane koszule dla podoficerów i oficerów Armii Cesarstwa Niemieckiego. Uśmiechała się przy tym zalotnie do pana Kotschka, starszego wartownika siedzącego w Schilderhaus****. Smutny dzień w budce strażniczej w małych koszarach miasteczka stawał się wtedy cokolwiek lepszy.

* Starszy oficer (tłum. z j. niemieckiego).
** Starszy szeregowy w wojsku niemieckim.
*** Potoczne określenie cesarza niemieckiego w gwarze poznańskiej.
**** Koszarowa budka wartownicza (tłum. z j. niemieckiego).