Drogami klęski

„Tak więc znaczenie pracy Maritaina polega dla nas nie tylko na tym, że wyjaśnia ona mechanizm klęski francuskiej, ale również i na poddaniu pewnego rozsądnego tonu rozważaniom o dzisiejszej sytuacji świata. Jedna z najtrudniejszych obecnie rzeczy to zdobyć się na trzeźwe, bezlitosne potępienie win i wad własnego narodu i nie wpaść przez to w zwątpienie o jego wartości. Szczere przyznanie się do win i głęboka wiara w lud francuski u Maritaina budzą wielki szacunek”
– fragment wstępu Czesława Miłosza

Jacques Maritain (1882–1973) – współtwórca personalizmu chrześcijańskiego. Profesor Instytutu Katolickiego w Paryżu, od 1918 roku członek papieskiej Akademii św. Tomasza w Rzymie. Jest uważany za głównego przedstawiciela neotomistycznego personalizmu i neoscholastyki. Początkowo był uczniem Henriego Bergsona. Po przejściu na katolicyzm i krytyce filozofii É. Le Roya przez papieża Piusa X odszedł od bergsonizmu na rzecz neoscholastyki.

Spis treści
Zamiast wstępu do wydania z 1983 r.
Od tłumacza
Od autora
I. Francja poniżona
II. Polityka
III. Lud
IV. Wojskowy knock-out
V. Zawieszenie broni
VI. Pokonani Francuzi
VII. Pomimo klęski

ZAMIAST WSTĘPU DO WYDANIA Z 1983 R.

Jacques Maritain – „Drogami klęski”, zwarta, syntetyczna książka znakomitego pisarza i filozofa francuskiego wydana rok temu w Nowym Jorku, daje w kilku rozdziałach pełny obraz życia narodu francuskiego, jego walki, upadku, wreszcie próby odbudowy. Tłumaczenie polskie tej książki ukaże się w ograniczonym nakładzie w styczniu 1942 r. Około 100 stron druku petitem, cena jednego egzemplarza 10 zł.
„Jutro” – tygodnik organizacji Polska Niepodległa, nr 125 z 23 grudnia 1941 r.
 
Z dokumentów organizacji Polska Niepodległa
Szef Wydziału Prasy i Propagandy P.N. 6 III.1942 r.
Do
Szefa Sztabu Komendy Głównej P.N.
(…) pkt 8. Omówiłem sprawę z drukarzem, wydrukuje „Pieśń Niepodległą” w ciągu 10 dni, co mnie prawdziwie cieszy. Warunki, jakie stawia, są niewiele wyższe od warunków naszych drukarzy: 3500 zł plus papier (nasi wzięli 3 tysiące), godzi się na to, aby dać mu nasz papier, który możemy otrzymać za połowę rynkowej ceny. W sumie więc wyniesie nas to jeszcze taniej niż Maritain przy lepszym druku, porządnej pracy i szybkiej. Warunek: transakcja gotówkowa, a więc nie prędzej do niego pójdę z rękopisem, jak będę miał pieniądze (ach, te pieniądze!).
(–) Serafin
Szef Wydziału Prasy i Propagandy P.N. 9.III.1942 r.
Do
Szefa Sztabu Komendy Głównej P.N.
Sprawozdanie
(…) pkt 11. W zakresie wydawniczym:
1) Wydałem książkę Maritaina „Drogami klęski” w nakładzie 1640 egz. Jest to pierwsza książka wydawnictwa Oficyna Polska w Warszawie, które uruchomiłem.
2) Przygotowałem następne wydawnictwa Oficyny, pierwszym z nich będzie „Pieśń Niepodległa” – antologia polskiej poezji czasu wojny (…).
(–) Serafin
Szef Wydziału Prasy i Propagandy P.N. 6.IV.1942 r.
Do
Szefa Sztabu Komendy Głównej P.N.
(…) Z Maritaina zostało zaledwie 200 egz., co jest nawet w normalnych stosunkach wydawniczych rekordem, w 1,5 miesiąca 1300 egzemplarzy sprzedać! Ale zostały nam jeszcze długi, bo pieniądze spływają wolno.
(–) Serafin
 
(…) ściślej użytkowa była ułożona przeze mnie antologia poezji obejmującej wiersze, które krążyły wtedy przepisywane ręcznie, pióra albo poetów krajowych, albo emigracyjnych. Ta antologia „Pieśń Niepodległa” ukazała się w 1942 r. jako ładnie drukowana książeczka i wydawcy uważali ją za sukces podziemnego rynku wydawniczego. W tym samym roku przyjemnie mi było przyczynić się jakoś do obrony imienia Francji, poniżanej i wykpiwanej przez nazistowską propagandę. Cała sprawa stanowi dowód, że totalnym ustrojom bardzo trudno jest walczyć ze słowem, że przenika ono przez granice szybciej i skuteczniej, niż to mogą przypuszczać ludzie z zewnątrz. Jacques Maritain, wydając w Kanadzie swoją pracę wymierzoną przeciwko rządowi w Vichy „A travers le désastre”, nie spodziewał się, że dotrze ona do odległej Polski. Przywiózł ją do Polski pewien kupiec holenderski. W moim tłumaczeniu i z moim profrancuskim wstępem tekst został złożony małą czcionką, tak aby zmieścił się w kieszeni.
Czesław Miłosz – „Rodzinna Europa”, Paryż 1980, Instytut Literacki, Biblioteka „Kultury”, str. 197.
 
Od czasu pierwszego polskiego wydania książki J. Maritaina „Drogami klęski” upłynęło 41 lat. Zakończyła się II wojna światowa i okupacja niemiecka, minęło 38 lat historii PRL-u. I niewiele się zmieniło. Kultury jako wartości narodowej trzeba bronić podobnie jak w czasach, z których pochodzą powyższe dokumenty.

OD TŁUMACZA

Dając Czytelnikom w przekładzie polskim książkę Jakuba Maritaina, uważamy za wskazane wyjaśnić w paru słowach motywy, które nas do tego skłoniły. Książka ta wyszła pod tytułem „A travers le désastre” w New Yorku w lutym 1941 roku. Pomijając naturalną ciekawość, jaką budzą wszelkie wydawnictwa ukazujące się poza granicami opanowanej przez hitleryzm Europy, rozprawa francuskiego pisarza zwraca uwagę samą doniosłością poruszonego w niej zagadnienia. Jest to bezstronne i spokojne rozważanie przyczyn klęski własnego kraju – rozważanie dalekie od partykularyzmu – przeciwnie, tragedia Francji jest ukazana jako fragment tragedii ogólnej, w której dano i nam brać udział.
Po czerwcu 1940 roku przepłynęła przez Polskę wielka fala rozczarowania i nawet nienawiści do Francji. Zawiedzione nadzieje, zawiedzione rachuby wyładowały się w tym większej niechęci, że wpływ kultury francuskiej był u nas zawsze bardzo silny i od pokoleń przyzwyczajono się uważać Francję za ostoję cywilizacji. Dostrzegając nawet znamiona rozkładu, wierzono, że w decydującej chwili Francja okaże się godna pokładanego w niej zaufania. Cios jej zadany wydawał się ciosem zadanym samej istocie cywilizacji zachodniej. W tym sensie też tłumaczyła wypadki propaganda totalna, starając się wpoić przekonanie, że upadek Francji jest oznaką zbliżającej się zagłady demokracji na całym świecie, że nieudolność, korupcja i rozprzężenie, które zadecydowały o porażce militarnej i oddaniu we władzę niemiecką kontynentu aż po Atlantyk i kanał La Manche, są nieuniknionym następstwem wszelkiego demokratycznego ustroju. Gdy okazało się, że są to w najlepszym razie pobożne życzenia, tym większa stała się uraza do Francji jako do kraju, który nie wytrzymał próby bohaterstwa. Oburzano się na tchórzliwość i kunktatorstwo rządu Pétaina, mnożono przykłady podłości i służalstwa wśród przedstawicieli francuskiej elity, w świecie literatury i sztuki.
Gdy tak wybitny pisarz jak Maritain zabiera głos, mamy prawo oczekiwać wyjaśnień. I w znacznym stopniu te wyjaśnienia otrzymujemy. Maritain bierze powikłany splot wydarzeń, który ogólnie nazywamy klęską, i stara się wydzielić poszczególne włókna, nazwać je, odłączyć przyczyny zasadnicze od przypadkowych. W ten sposób powoli od niesłusznych i budzących panikę uogólnień przechodzimy do określeń bardziej dokładnych, ułożonych w pewien hierarchiczny porządek. Nie jest prawdą, że wady, które zdecydowały o upadku Francji, są wadami związanymi nierozerwalnie z demokracją – to pewnik pierwszy, jaki Maritain ustala. Nie jest też prawdą, że wady te dowodzą dekadencji francuskiego narodu – to pewnik drugi. Wykazując, jak różnorodne przyczyny złożyły się na niepowodzenie, pisarz francuski daje dobry wzór metody przydatnej i dla nas, jeżeli chcemy skutecznie rozproszyć legendy szerzone przez nazistowską propagandę. Propaganda ta lubi posługiwać się ogólnikami, które rozsypują się w pył pod ostrzem chłodnej analizy. Lubi twierdzić, że przeciwnikami hitleryzmu są narody stare, przeżyte, spróchniałe, natomiast po jego stronie idą narody młode, twórcze, niosące „nowy ład”. Francja, ponieważ uległa, jest „stara”. Nietrudno odkryć fałsz podobnego rozumowania. Co byśmy powiedzieli o człowieku, który widząc, że ktoś nie może biegać, twierdził, że to ze starości – podczas gdy powodem mogła być równie dobrze choroba, rana na nodze albo nałożone na nogi pęta.
Tak więc znaczenie pracy Maritaina polega dla nas nie tylko na tym, że wyjaśnia ona mechanizm klęski francuskiej, ale również i na poddaniu pewnego rozsądnego tonu rozważań o dzisiejszej sytuacji świata. Jedna z najtrudniejszych obecnie rzeczy to zdobyć się na trzeźwe, bezlitosne potępienie win i wad własnego narodu i nie wpaść przez to w zwątpienie o jego wartości. Szczere przyznanie się do win i głęboka wiara w lud francuski u Maritaina budzą wielki szacunek.
Wojna obecna jest, jak powiada Maritain, międzynarodową wojną domową. Jest więc jasne, że nie ma dzisiaj spraw ściśle, wewnętrznie narodowych, że każda sprawa ma swoje odpowiedniki i analogie w skali ogólnej. Mimo wszelkich różnic, jakie dzielą Polskę od Francji, pewne określenia dają się zastosować i do naszych stosunków. Nie będziemy tutaj podawali przykładów. Sądzimy, że szczerość francuskiego pisarza godzi w niejeden z błędów ostatniego dwudziestolecia, który był również i naszym błędem. Publiczny rachunek sumienia dokonany przez człowieka zdolnego zachować umiar ma tę dobrą stronę, że ośmiela innych do podobnego rachunku i równocześnie wskazuje, czym różni się rachunek sumienia od wyzwisk, od słów pełnych gniewu i pogardy.

J. Maritain jest czołowym przedstawicielem współczesnej filozofii katolickiej. Filozofia ta, nawiązując do myśli św. Tomasza z Akwinu, wywiera w ostatnich czasach silny wpływ na umysły, wpływ, któremu ulegają nie tylko katolicy. Nie cofając się przed rozwiązywaniem żadnego z problemów narzucanych przez potrzeby życia społecznego, odpowiada ona powszechnej tęsknocie do jednolitego, szeroko ujętego światopoglądu, jest dowodem żywotności katolicyzmu. Jeżeli tak się stało – niemała w tym zasługa Maritaina. Zjawisko rzadkie: autor religijny, bezkompromisowy w swoim przywiązaniu do Rzymu, zdobywa swoimi dziełami szacunek i miłość nawet wśród ludzi daleko stojących od Kościoła. Na autorytet Maritaina powoływali się pisarze i z prawicy, i z lewicy, żadna poważniejsza próba wyjaśnienia zagadnień ustrojowych, moralnych, artystycznych nie obeszła się bez streszczenia przynajmniej jego poglądów. Nie ulega wątpliwości, że w ostatnich latach przed obecną wojną coraz silniej odzywały się głosy nawołujące do odnowy, do uporządkowania prawdziwej puszczy sprzecznych koncepcji, w jakiej grzęzła myśl współczesnego człowieka. W prądzie tym, przerwanym przez kataklizm, Maritainowi należy się zaszczytne miejsce. Można i należy wierzyć, że ów prąd był zapowiedzią lepszego porządku, jaki nastąpi po wojnie, tak jak wszystko, co cennego potrafiła zdobyć Europa w ciągu dwudziestolecia, było przygotowane przez ruchy ostatnich lat przed rokiem 1914.
Główne dzieła Maritaina to: „Trzej reformatorzy” – portrety Lutra, Rousseau i Kartezjusza (1925), „Sztuka i mądrość” (1926), „Prymat ducha” (1927), „Rozróżniać, aby jednoczyć, czyli stopnie poznania” (1932), „Humanizm integralny” (1936), nie licząc dzieł z zakresu filozofii ścisłej i obszernego dorobku publicystycznego.
Warszawa, w styczniu 1942 roku
 
Po zakończeniu wojny Jakub Maritain niezwykle czynnie włączył się w intelektualne życie Francji i Kościoła (zwłaszcza w okresie Soboru Watykańskiego II). Pisał książki o filozofii moralnej, o Kościele, o „Pieśni nad pieśniami”. Gdy zmarła jego ukochana żona – Raissa – Maritain zbliżył się do Małych Braci od Jezusa, zgromadzenia założonego przez o. Karola de Foucauld, odbył nowicjat i przywdział ich szary habit. Umarł jako zakonnik 8 kwietnia 1973 roku.
Warszawa, w styczniu 1983 roku

OD AUTORA

Opuściłem Francję w styczniu 1940 roku z zamiarem odbycia wykładów, jakie miewam od wielu lat w Pontifical Institute of Mediaeval Studies w Toronto, i wygłoszenia szeregu odczytów w Stanach Zjednoczonych. Sądziłem, że powrócę do Paryża w końcu czerwca; tragiczne wypadki dni czerwcowych i zawładnięcie moim krajem przez Niemców powstrzymały mnie od tego. Mając, dzięki gościnności amerykańskiej, możność mówienia swobodnie o wielu rzeczach, o których we Francji ludzie zmuszeni są dzisiaj milczeć, sądzę, że nie skorzystać z tej możności oznaczałoby uchylić się od obowiązku. Praca ta została napisana dla publiczności amerykańskiej, aby spróbować jej wytłumaczyć sytuację możliwie najlepiej. Została napisana również dla publiczności francuskiej w tym sensie, że pisząc ją, wciąż przebywałem myślą z przyjaciółmi, od których jestem oddzielony, że zwracałem się do nich, jak gdyby mogli mnie usłyszeć. W każdej chwili odczuwałem obawę, że mogę powiedzieć słowo, które stanowiłoby rozdźwięk z ich bezpośrednim doświadczeniem ostatnich wypadków, ale przyjąłem to nieuniknione ryzyko, gdyż jak mi się zdaje, szersze informacje o sprawach polityki światowej, z których tutaj dane jest korzystać, a których oni są pozbawieni, zdolne są to ryzyko umniejszyć. Mam też nadzieję, że instynkt serca potrafi w pewnym stopniu przezwyciężyć rozłąkę fizyczną i że to, co z trwogą tutaj myślę, odpowiada ich myślom tam, pod obcą przemocą.
Moim jedynym celem jest spróbować dojrzeć i powiedzieć prawdę. Starałem się mówić sprawiedliwie i bezstronnie o rzeczach, które ranią mi serce. Sądzę ponadto, że dokładność i powściągliwość w mowie są najlepszym środkiem do pozostawienia faktom ich wymowy.
Od dawna przyjąłem za zasadę, kierując się troską o własną niezależność filozofa, aby nie przystępować do żadnej grupy politycznej. Nigdy dotychczas nie sprzeniewierzyłem się tej zasadzie i mam nadzieję nigdy się jej nie sprzeniewierzyć. W zupełnej więc niezależności wobec ugrupowań, bez względu na to, jakimi są, mówię to, co uważam za prawdziwe, o przyczynach klęski we Francji, i to, co uważam za prawdziwe o obecnej sytuacji kraju.
Nie mam pretensji, by sporządzać dokładny opis wszystkich przyczyn klęski, próbowałem jedynie rzucić światło na główne z nich. Co do wypadków, które rozwijają się obecnie, są one tak trudne do przewidzenia i zmieniają się tak nagle, że możliwe jest, iż sytuacja dzisiejsza ulegnie głębokiej przemianie pomiędzy chwilą, gdy ta praca zostanie ogłoszona, i chwilą, gdy była pisana. W każdym razie pozostanie ona świadectwem.
New York, 21 listopada 1940 r.

Ciężka to rzecz sięgać do źródeł klęski własnego kraju. Właściwie nie zdajemy jeszcze sobie sprawy z rozmiarów naszego nieszczęścia. Bardziej niż kiedykolwiek Francja ukazuje się jako istota żywa, cenna przez swoje ciało i duszę, droga światu, pełna obietnic i darów, piękności, słodyczy: teraz zraniona, powalona na ziemię, niesłychanie poniżona. Zaledwie zaczyna rozumieć, co jej się przydarzyło, ma zbyt wiele rozsądku i umiaru, by pojąć ohydę.
Jakże to się stało, że upadła, ona, miasto naszych nadziei, ojczyzna, która wieściła światu wolność? Płaczcie jak jodły Zachariasza, lasy, źródła, pagórki, piękne równiny mojej ziemi… Ale czyż nie jest najgroźniejszym znakiem, że przygnieceni przez apokaliptyczne nieszczęścia Francuzi nie znaleźli w swoim narodzie żadnego proroka, który by wypowiedział grozę wypadków, taką jaka jest, który by obudził głębokości ducha? Ten sam brak jest uderzający u Żydów prześladowanych w całym świecie, u których zmysł proroctwa pozostaje wciąż przygaszony. Przez ten czas hipnotyzerzy narodów dokonują swoich zabiegów. A jednak głęboki instynkt ludu, gdy budzi się w rozpaczy, ma umiejętność rozróżniania, która zastępuje wiele braków.
Gdy próbuje się wyłowić z wieści tu nadchodzących, z artykułów ogłaszanych przez ludzi godnych wiary, z rozmów z Francuzami świeżo przybyłymi do Ameryki prawdę faktów, spostrzega się, że powody naszej klęski urastają we wszystkich kierunkach w nieskończoność. Cała tragedia polega właśnie na tym, że wszelkie rodzaje przyczyn, niezależnych jedne od drugich, złożyły się na ten sam wynik, jakim była katastrofa. Zawalenie się militarnej Francji należy oczywiście przypisać przygniatającej wyższości technicznej i ilościowej niemieckiego uzbrojenia; ale skoro już mowa o wyższości, zawdzięczamy ją własnym błędom, bo zależało tylko i wyłącznie od nas, czy zdołamy przeciwstawić Niemcom jeżeli nie armię równie liczną, to przynajmniej dostateczne uzbrojenie. Zawalenie się Francji należy przypisać również błędom militarnym, w których Francja i Anglia mają równy udział, należy przypisać ogólnemu bankructwu rządzących, przywódców partii, liderów klas kierowniczych; towarzyszył mu wreszcie zespół fatalnych okoliczności psychologicznych, w które popadł naród politycznie zdemoralizowany, ale zachowujący wszystkie swoje przyrodzone cnoty. Dlaczego te łańcuchy niezależnych przyczyn współdziałały jakby nagle w bezprzykładnym poniżeniu wielkiego narodu? Coś musiało obsunąć się głęboko pod ziemią, dokoła tego punktu grunt pochylił się, a wszystkie przyczyny niepowodzenia runęły w ten lej niezliczonym szeregiem.
Za wcześnie jest oczywiście dokonywać wyczerpującej analizy różnych czynników, o których wspomniałem, brak nam najważniejszych dokumentów. Dyplomatyczna i wojskowa historia wojny będzie napisana później i da niewątpliwie okazję do sporów trudnych do rozstrzygnięcia. Chciałbym jedynie położyć nacisk na różnorodność możliwych tłumaczeń; ważne jest zdawać sobie z tego sprawę. Wrażenie, jakie odnosiliśmy tutaj wszyscy, że Francja została zdradzona ze wszystkich stron, odpowiada niewątpliwie rzeczywistości, ale pod warunkiem, że nada się słowu „zdrada” znaczenie o wiele szersze, bardziej złożone, zarazem bardziej bolesne i mniej zabarwione kryminalnymi intencjami, niż się to zwykle czyni.