Zderzenie cywilizacji i nowy kształt ładu światowego

Świat, jaki się wyłonił po zimnej wojnie, nie jest światem jednej cywilizacji. Po długim okresie dominacji Zachodu zmienił się układ sił, wzrosła potęga cywilizacji niezachodnich. Polityka globalna stała się wielobiegunowa.

Pierwsze lata po zakończeniu zimnej wojny stały pod znakiem dramatycznych przemian tożsamości różnych ludów. W świecie, jaki wtedy nastał, zaczęły się liczyć symbole kulturowej tożsamości, takie jak krzyże, półksiężyce, a nawet nakrycia głowy. Kulturowa tożsamość okazała się tym, co dla większości ludzi ma najważniejsze znaczenie.

Amerykański politolog Samuel P. Huntington dowodzi, że źródłami konfliktów międzynarodowych stają się już nie ideologie czy gospodarka, ale różnice kulturowe, wywodzące się w znacznej mierze z podziałów religijnych i przesądzające o tożsamości narodów. Autor wyjaśnia ewolucję polityki światowej i próbuje odpowiedzieć na pytanie, co dalej z cywilizacją Zachodu.

Jedna z najważniejszych książek, jakie ukazały się na świecie po zakończeniu zimnej wojny.
Henry Kissinger

Samuel Phillips Huntington (ur. 18 kwietnia 1927 w Nowym Jorku, zm. 24 grudnia 2008 na wyspie Martha’s Vineyard w stanie Massachusetts) – politolog amerykański. W 1993 Huntington opublikował w „Foreign Affairs” głośny artykuł “The Clash of Civilizations?” (Zderzenie cywilizacji?), który sprowokował debatę wśród teoretyków stosunków międzynarodowych. Huntington, opisując geopolitykę po zakończeniu zimnej wojny stwierdził, że politykę zdominują w przyszłości starcia między cywilizacjami, konflikty zbrojne będą się toczyć nie między państwami, ale między cywilizacjami, a źródłami konfliktów międzynarodowych staną się różnice kulturowe, wywodzące się z podziałów religijnych. Rozwinięciem artykułu była wydana w 1996 książka “The Clash of Civilizations and the Remaking of World Order”.

PRZEDMOWA

Latem 1993 roku na łamach „Foreign Affairs” ukazał się mój artykuł pod tytułem „Zderzenie cywilizacji?”[1]. Zdaniem redaktorów czasopisma w ciągu trzech następnych lat wywołał on więcej dyskusji niż jakikolwiek inny opublikowany przez nich od lat czterdziestych i z pewnością więcej niż którakolwiek z prac mojego autorstwa. Reakcje i komentarze napływały ze wszystkich kontynentów i z bardzo wielu krajów. Czytelnicy różnie odebrali moją tezę, w myśl której głównym i najniebezpieczniejszym wymiarem kształtującej się obecnie polityki globalnej będzie konflikt między grupami należącymi do różnych cywilizacji. Jednych to zaciekawiło, innych rozgniewało, jeszcze innych przestraszyło lub zbiło z tropu. W każdym razie artykuł poruszył ludzi ze wszystkich kręgów kulturowych.
Przy takim zainteresowaniu, błędnych niekiedy interpretacjach i kontrowersjach wywołanych tym artykułem, postanowiłem dalej zgłębiać poruszone w nim problemy. Do konstruktywnych sposobów postawienia pytania należy sformułowanie hipotezy. I o to właśnie chodziło w artykule, który miał w tytule znak zapytania, na ogół przez polemistów niedostrzegany. Niniejsza książka ma udzielić pełniejszej, głębszej i lepiej udokumentowanej odpowiedzi na zawarte w artykule pytanie. Staram się tutaj rozwinąć, poszerzyć i uzupełnić tematy poruszone w artykule, a niekiedy złagodzić ostrość niektórych twierdzeń. Wprowadzam też wiele koncepcji i omawiam kwestie, o których w artykule nie było mowy albo zostały wspomniane pobieżnie. Należą do nich: pojęcie cywilizacji, zagadnienie cywilizacji uniwersalnej, relacja między władzą a kulturą, zmieniający się układ sił między cywilizacjami, powrót do kulturowych korzeni w społeczeństwach niezachodnich, polityczna struktura cywilizacji, konflikty zrodzone przez zachodni uniwersalizm, muzułmańska wojowniczość i chińska pewność siebie, różne reakcje na rosnącą potęgę Chin — tworzenie przeciwwagi lub dołączanie do ich orszaku, przyczyny i dynamika wojen na liniach rozgraniczających cywilizacje oraz przyszłość Zachodu i świata cywilizacji. W artykule nie została poruszona tak doniosła sprawa, jak wpływ przyrostu ludności na destabilizację i układ sił. Drugi ważny temat, o którym w artykule nie było mowy, znajduje podsumowanie w tytule książki i jej ostatnim zdaniu: „starcia cywilizacji stanowią największe zagrożenie dla pokoju światowego, a oparty na cywilizacjach ład międzynarodowy jest najpewniejszą gwarancją zapobieżenia wojnie światowej”.
Niniejsza książka nie jest w zamyśle dziełem naukowym z zakresu nauk społecznych. Stanowi raczej interpretację ewolucji polityki światowej po zakończeniu zimnej wojny. Ma stworzyć pewne ramy, paradygmat widzenia polityki globalnej, wartościowy dla naukowców i przydatny dla twórców polityki. Miarą jego wartościowości i użyteczności nie jest jednak zdolność wyjaśniania z jego pomocą wszystkiego, co się dzieje w polityce światowej. Tego z pewnością osiągnąć się nie da. Chodzi o to, czy dostarcza stosowniejszego i bardziej użytecznego narzędzia do interpretacji wydarzeń na arenie międzynarodowej niż inne paradygmaty. Poza tym żaden z paradygmatów nie zachowuje aktualności po wiek wieków. Jeśli podejście uwzględniające różnorodność cywilizacji może być przydatne do rozumienia polityki światowej pod koniec XX i na początku XXI wieku, nie znaczy to, że byłoby równie użyteczne pół wieku temu albo będzie w połowie następnego stulecia.
Koncepcje, które w końcu zostały wyłożone w artykule i niniejszej książce, były po raz pierwszy prezentowane publicznie podczas wykładu z cyklu Bradley Lectures w American Enterprise Institute w Waszyngtonie w październiku 1992 roku, potem w opracowaniu przygotowanym w ramach projektu Instytutu Olina „Kwestia bezpieczeństwa w zmieniającym się środowisku i amerykańskie interesy narodowe”, co umożliwiła Fundacja Smitha Richardsona. Po opublikowaniu artykułu brałem udział w niezliczonych seminariach i spotkaniach z przedstawicielami środowisk naukowych, władz, biznesu oraz innymi grupami w całych Stanach Zjednoczonych. Tak się pomyślnie złożyło, że mogłem też uczestniczyć w dyskusjach na temat artykułu i przedstawionych w nim tez w wielu innych krajach, w tym w Arabii Saudyjskiej, Argentynie, Belgii, Chinach, Francji, Hiszpanii, Japonii, Korei, Luksemburgu, Niemczech, Republice Południowej Afryki, Rosji, Szwajcarii, Szwecji, Singapurze, na Tajwanie i w Wielkiej Brytanii. W trakcie tych dyskusji zetknąłem się z przedstawicielami wszystkich głównych cywilizacji — oprócz hinduistycznej — bardzo wiele skorzystałem z prezentowanych przez nich uwag i punktów widzenia. W latach 1994 i 1995 prowadziłem na Harvardzie seminarium na temat świata po zakończeniu zimnej wojny, a zawsze żywe i niekiedy dość krytyczne wypowiedzi studentów stały się dla mnie dodatkowym bodźcem. W pracy nad tą książką bardzo mi również pomogło środowisko harwardzkiego Instytutu Studiów Strategicznych i Ośrodka Spraw Międzynarodowych im. Johna M. Olina.
Maszynopis przeczytali w całości Michael C. Desch, Robert O. Keohane, Fareed Zakaria i R. Scott Zimmerman. Dzięki ich komentarzom dokonałem istotnych poprawek dotyczących treści i struktury książki. Przez cały czas jej pisania korzystałem także z pomocy Scotta Zimmermana przy zbieraniu materiałów. Bez jego energicznej, kompetentnej i pełnej oddania pracy książka nigdy nie zostałaby ukończona w tak krótkim terminie. Konstruktywny wkład wnieśli także pomagający nam studenci, Peter Jun i Christiana Briggs. Grace de Magistris przepisywała pierwsze partie powstającej książki, a Carol Edwards z wielkim zaangażowaniem i niezwykle wydajnie przerabiała maszynopis tak wiele razy, że znaczne części zna już chyba na pamięć. Denise Shannon i Lynn Cox z wydawnictwa Georges Borchardt oraz Robert Asahina, Robert Bender i Johanna Li z Simon & Schuster z entuzjazmem i profesjonalizmem prowadzili maszynopis przez kolejne stadia procesu wydawniczego. Jestem tym wszystkim osobom niezmiernie wdzięczny za pomoc przy stworzeniu tej książki. Dzięki nim jest o wiele lepsza, niż byłaby bez ich wkładu, a niedociągnięcia, jakie pozostały, są wyłącznie moją winą.
Pracę nad tą książką umożliwiła mi pomoc finansowa Fundacji Johna M. Olina i Fundacji Smitha Richardsona. Bez niej ukończenie książki opóźniłoby się o wiele lat. Bardzo jestem wdzięczny za hojne wsparcie moich wysiłków. Podczas gdy inne fundacje w coraz większym stopniu ograniczają swoje zainteresowania do spraw krajowych, wspomniane tu instytucje zasługują na wyjątkowe uznanie za to, że nadal interesują się kwestiami wojny, pokoju oraz bezpieczeństwa narodowego i międzynarodowego i sponsorują prace poświęcone tej tematyce.

3 stycznia 1992 roku w audytorium jednego z moskiewskich budynków rządowych odbyło się spotkanie rosyjskich i amerykańskich uczonych. Dwa tygodnie przedtem przestał istnieć Związek Radziecki, a Federacja Rosyjska stała się niezależnym państwem. Ze sceny audytorium zniknął ozdabiający ją do tej pory posąg Lenina, na głównej ścianie powieszono flagę Federacji. Rzecz w tym, że zawisła odwrotnie, co zauważył jeden z Amerykanów. Powiadomiono o tym rosyjskich gospodarzy, którzy podczas pierwszej przerwy szybko i dyskretnie naprawili błąd.
Pierwsze lata po zakończeniu zimnej wojny stały pod znakiem dramatycznych przemian tożsamości różnych ludów oraz symboli tych tożsamości. Politykę globalną zaczęto reorganizować według linii podziałów kulturowych. Flagi obrócone do góry nogami były oznaką okresu przejściowego, wieszano jednak coraz więcej flag i błędów już nie popełniano. Rosjanie i inne narody mobilizują się i maszerują pod tymi i innymi symbolami swej nowej kulturowej tożsamości.
Dwa tysiące ludzi zebranych na demonstracji w Sarajewie 18 kwietnia 1994 roku wymachiwało flagami Arabii Saudyjskiej i Turcji. Wybierając te właśnie sztandary, a nie flagi ONZ, NATO czy Stanów Zjednoczonych, mieszkańcy Sarajewa identyfikowali się z muzułmańskimi współwyznawcami i oznajmiali światu, kogo uważają za prawdziwych przyjaciół, a kogo niezupełnie.
16 października 1994 roku w Los Angeles 70 tysięcy ludzi maszerowało wśród morza meksykańskich flag, protestując przeciwko Propozycji 187 dotyczącej referendum, które miało rozstrzygnąć, czy stan pozbawi nielegalnych imigrantów i ich dzieci pewnych przywilejów. Obserwatorzy zadawali pytanie, dlaczego demonstranci domagający się bezpłatnego szkolnictwa powiewają meksykańską flagą. „Powinni wznosić flagę amerykańską”. Dwa tygodnie później na ulice wyszedł jeszcze większy tłum, niosąc tym razem odwróconą flagę amerykańską. Te pokazy z flagami zapewniły zwycięstwo Propozycji 187, za którą opowiedziało się 59% głosujących.
W świecie, jaki nastał po zakończeniu zimnej wojny, flagi bardzo się liczą, to samo dotyczy innych symboli kulturowej tożsamości, takich jak krzyże, półksiężyce, a nawet nakrycia głowy. Liczy się bowiem kultura, a kulturowa tożsamość jest tym, co dla większości ludzi ma największe znaczenie. Ludzie odkrywają nowe tożsamości będące często starymi, maszerują pod nowymi (nieraz starymi) sztandarami, wywołując wojny z nowymi — też niejednokrotnie starymi — wrogami.
Ponury Weltanschauung tej nowej epoki świetnie wyraził nacjonalistyczny demagog z Wenecji, bohater powieści Michaela Dibdina Martwa laguna: „Bez prawdziwych wrogów nie ma prawdziwych przyjaciół. Nie istniejemy, nie możemy kochać tego, czym jesteśmy, dopóki nie znienawidzimy. Boleśnie odkrywamy te stare prawdy po stu albo więcej latach sentymentalnego miamlenia. Ci, którzy im zaprzeczają, wypierają się własnej rodziny, swojego dziedzictwa, kultury, praw nabytych z mocy urodzenia, wypierają się samych siebie. Niełatwo będzie im wybaczone”. Ani mężowie stanu, ani uczeni nie mogą lekceważyć ponurej treści zawartej w tych starych prawdach. Dla ludów poszukujących swej tożsamości i na nowo odkrywających więź etniczną posiadanie wrogów jest sprawą zasadniczą, a potencjalnie najgroźniejsze wrogości rodzą się na granicach między głównymi cywilizacjami świata.
Główna teza tej książki brzmi następująco: to kultura i tożsamość kulturowa, będąca w szerokim pojęciu tożsamością cywilizacji, kształtują wzorce spójności, dezintegracji i konfliktu w świecie, jaki nastał po zimnej wojnie. W pięciu częściach rozwinięte są wnioski wynikające z tej tezy.
Część I: Po raz pierwszy w dziejach świata polityka globalna jest zarówno wielobiegunowa, jak i wielocywilizacyjna. Modernizacja nie jest równoznaczna z westernizacją i nie prowadzi ani do powstania cywilizacji uniwersalnej w żadnym możliwym do przyjęcia znaczeniu, ani do westernizacji społeczeństw niezachodnich.
Część II: Następuje zmiana układu sił między cywilizacjami: wpływy Zachodu słabną, cywilizacje azjatyckie rosną w siłę ekonomiczną, militarną i polityczną, w świecie islamu ma miejsce demograficzna eksplozja destabilizująca kraje muzułmańskie i sąsiednie, cywilizacje niezachodnie potwierdzają na nowo wartość swoich kultur.
Część III: Wyłania się ład światowy oparty na cywilizacjach: kraje o zbliżonych cechach kulturowych współpracują ze sobą, próby przenoszenia społeczeństw z jednej cywilizacji do drugiej kończą się niepowodzeniem, kraje grupują się wokół państw będących ośrodkami ich cywilizacji.
Część IV: Uniwersalistyczne aspiracje Zachodu prowadzą do nasilających się konfliktów z innymi cywilizacjami. Najpoważniejsze są konflikty z islamem i Chinami. Na szczeblu lokalnym wojny pograniczne, głównie między muzułmanami i niemuzułmanami, powodują „zwoływanie się krajów pokrewnych”, grożą dalszą eskalacją, co z kolei skłania państwa ośrodki cywilizacji do podejmowania wysiłków na rzecz powstrzymania tych wojen.
Część V: Przetrwanie Zachodu zależy od tego, czy Amerykanie potwierdzą na nowo swoją zachodnią tożsamość, ludzie Zachodu pogodzą się z tym, że ich cywilizacja jest jedyna w swoim rodzaju, ale nie uniwersalna, i zjednoczą się, by tchnąć w nią nowego ducha i uchronić przed wyzwaniami ze strony niezachodnich społeczeństw. Od tego, czy przywódcom świata uda się zaakceptować wielocywilizacyjny charakter polityki globalnej i podjąć współdziałanie, by go utrzymać, zależy uniknięcie globalnego konfliktu.

WIELOBIEGUNOWY ŚWIAT WIELU CYWILIZACJI

Po raz pierwszy w historii polityka globalna stała się wielobiegunowa, a jednocześnie jej podmiotami jest wiele cywilizacji. Przez większy okres dziejów ludzkości kontakty między cywilizacjami miały charakter sporadyczny albo w ogóle ich nie było. Z początkiem ery nowożytnej, około 1500 roku n.e., polityka globalna przybrała dwa wymiary. Przez ponad czterysta lat państwa narodowe Zachodu — Wielka Brytania, Francja, Hiszpania, Austria, Prusy, Niemcy, Stany Zjednoczone i inne — tworzyły wielobiegunowy układ międzynarodowy w ramach cywilizacji zachodniej, wzajemnie na siebie oddziałując, rywalizując i tocząc między sobą wojny. Równocześnie państwa zachodnie dokonywały ekspansji, podbijały i kolonizowały inne cywilizacje lub decydowały o ich losach (mapa 1.1). W okresie zimnej wojny polityka globalna stała się dwubiegunowa, a świat podzielił się na trzy części. Grupa najbogatszych, a przy tym demokratycznych społeczeństw, na której czele stanęły Stany Zjednoczone, zaangażowała się w ideologiczną, polityczną, ekonomiczną, a niekiedy militarną rywalizację z grupą uboższych społeczeństw komunistycznych, satelitów Związku Radzieckiego, który im przewodził. Konflikt ten w znacznej mierze toczył się na obszarze Trzeciego Świata, poza obydwoma obozami. Na Trzeci Świat składały się z kolei kraje na ogół ubogie, politycznie niestabilne, które niedawno uzyskały niepodległość i proklamowały niezaangażowanie (mapa 1.2).
Pod koniec lat osiemdziesiątych świat komunistyczny się załamał, a zimnowojenny układ międzynarodowy przeszedł do historii. Najważniejsze różnice między narodami nie mają charakteru ideologicznego, politycznego czy ekonomicznego, lecz kulturowy. Ludy i narody próbują udzielić odpowiedzi na najbardziej podstawowe z pytań, jakie stoją przed ludźmi: kim jesteśmy?
I odpowiadają na nie w sposób tradycyjny, tak jak zawsze ludzie to czynili, odwołując się do tego, co najwięcej dla nich znaczy. Określają się w kategoriach pochodzenia, religii, języka, historii, wartości, obyczajów i instytucji. Identyfikują się z grupami kulturowymi: plemionami, grupami etnicznymi, wspólnotami religijnymi, narodami, a także, w najszerszym wymiarze, z cywilizacjami. Polityka służy nie tylko promowaniu interesów, ale i określaniu tożsamości. Wiemy, kim jesteśmy, tylko wtedy, kiedy sobie uzmysłowimy, kim nie jesteśmy, nierzadko zaś tylko wtedy, kiedy wiemy, przeciw komu występujemy.
Państwa narodowe są nadal głównymi aktorami sceny międzynarodowej. Tak jak w przeszłości, ich postępowanie jest określane przez dążenie do władzy i bogactwa, ale także przez preferencje, wspólne cechy i różnice kulturowe. Najważniejszymi ugrupowaniami państw nie są już trzy bloki z okresu zimnej wojny, ale siedem lub osiem głównych cywilizacji świata (mapa 1.3). Społeczeństwa niezachodnie, zwłaszcza w Azji Wschodniej, rozwijają się gospodarczo i stają się coraz bogatsze, tworząc podstawy potęgi militarnej i wpływów politycznych. W miarę jak rośnie potęga niezachodnich społeczeństw i zyskują one pewność siebie, zwracają się ku własnym kulturowym wartościom i odrzucają te, które Zachód im „wmusił”. Henry Kissinger stwierdza, że na system międzynarodowy XXI wieku będzie się składać co najmniej sześć wielkich mocarstw: Stany Zjednoczone, Europa, Chiny, Japonia, Rosja i być może Indie, a ponadto wiele różnych średnich i małych krajów1. Sześć mocarstw wymienionych przez Kissingera należy do pięciu odrębnych cywilizacji, istnieją ponadto ważne państwa islamskie, które dzięki położeniu strategicznemu, liczbie ludności i (lub) zasobom ropy naftowej wywierają wpływ na sprawy polityki światowej. W tym nowym świecie polityka lokalna jest polityką etniczności, o polityce globalnej przesądzają cywilizacje. Miejsce rywalizacji supermocarstw zajęło starcie cywilizacji.
Najostrzejsze, najpoważniejsze i najgroźniejsze konflikty nie będą się w tym nowym świecie toczyć między klasami społecznymi, biednymi i bogatymi czy innymi grupami zdefiniowanymi w kategoriach ekonomicznych, ale między ludami należącymi do różnych kręgów kulturowych. W ramach poszczególnych cywilizacji będą wybuchały konflikty plemienne i etniczne. Jednakże walka między państwami i grupami należącymi do różnych cywilizacji grozi potencjalną eskalacją, bo inne państwa i grupy spieszą na pomoc „krajom pokrewnym”2. Krwawe starcie klanów w Somalii nie zwiastuje przerodzenia się w konflikt na większą skalę. Krwawe walki plemienne w Rwandzie mają określone skutki dla Ugandy, Zairu i Burundi, ale nie dla odleglejszych krajów. Krwawe konflikty między cywilizacjami w Bośni, na Kaukazie, w Azji Środkowej czy w Kaszmirze mogą się przerodzić w poważniejsze wojny. W konfliktach rozgrywających się na terenie byłej Jugosławii Rosja udzieliła dyplomatycznego poparcia Serbom, a Arabia Saudyjska, Turcja, Iran i Libia wspierały finansowo Bośniaków i dostarczały im broń, nie kierując się racjami ideologicznymi, polityką mocarstwową czy interesem ekonomicznym, ale pokrewieństwem kulturowym. „Konflikty kulturowe — jak zauważył Václav Havel — narastają i są dziś groźniejsze niż kiedykolwiek na przestrzeni dziejów”. Jacques Delors przyznał, że „przyszłe konflikty będą wybuchały raczej za sprawą czynników kulturowych niż ekonomii czy ideologii”3. Najniebezpieczniejsze zaś są konflikty kulturowe na liniach granicznych między cywilizacjami.
W świecie, jaki się wyłonił po zimnej wojnie, kultura jest siłą, która zarazem dzieli i łączy. Ludy należące do tych samych kultur, lecz podzielone przez ideologię, łączą się, jak uczyniły to już Niemcy, proces ten zaczyna też obejmować Koreę i Chiny. Społeczeństwa zjednoczone przez ideologię lub okoliczności historyczne, lecz cywilizacyjnie podzielone, albo się rozpadają, jak Związek Radziecki, Jugosławia i Bośnia, albo przeżywają silne napięcia, jak Ukraina, Nigeria, Sudan, Indie, Sri Lanka i wiele innych. Kraje o wspólnych cechach kulturowych podejmują współpracę gospodarczą i polityczną. Organizacje międzynarodowe oparte na wspólnocie kulturowej, jak Unia Europejska, mają o wiele większe szanse powodzenia niż te, które usiłują przekraczać różnice kulturowe. Żelazna kurtyna była przez czterdzieści pięć lat główną linią podziału w Europie. Teraz przesunęła się o kilkaset mil na wschód, oddzielając ludy zachodniego chrześcijaństwa od wyznawców islamu i prawosławia.
Założenia filozoficzne, systemy wartości, stosunki społeczne, obyczaje i światopoglądy różnią się znacząco w poszczególnych kręgach kulturowych. Te różnice pogłębia jeszcze odrodzenie religii widoczne na wielu obszarach świata. Kultury mogą się zmieniać, w różnych okresach miewają rozmaity wpływ na politykę i ekonomię, ale najważniejsze różnice w stopniu rozwoju politycznego i gospodarczego między cywilizacjami zakorzenione są w odrębnościach kulturowych. Sukcesy gospodarcze krajów Azji Wschodniej mają swoje źródło we wschodnioazjatyckiej kulturze, ona też leży u podłoża trudności, jakie napotyka w tym regionie tworzenie stabilnych systemów demokratycznych. Niepowodzenia demokracji w świecie muzułmańskim można w znacznej mierze wyjaśnić charakterem kultury islamu. Tożsamość cywilizacyjna postkomunistycznych społeczeństw Europy Wschodniej i byłego Związku Radzieckiego określa ich dalsze losy. Kraje należące do kręgu zachodniego chrześcijaństwa odnotowują rozwój gospodarczy, następuje tam również demokratyzacja polityki. Perspektywy rozwoju ekonomicznego i politycznego krajów prawosławnych są niepewne, w republikach muzułmańskich nie wyglądają zachęcająco.
Cywilizacja Zachodu jest najpotężniejsza i taką przez lata pozostanie, ale potęga ta staje się coraz słabsza w miarę, jak inne cywilizacje rosną w siłę. Zachód stara się potwierdzać swoje wartości i bronić swych interesów, co stawia społeczeństwa niezachodnie przed wyborem. Jedne próbują naśladować Zachód i w taki czy inny sposób doń dołączyć. Inne, konfucjańskie i muzułmańskie, starają się rozbudowywać własną potęgę gospodarczą i militarną, by stawić mu opór i stworzyć przeciwwagę. Osią polityki światowej w epoce po zimnej wojnie jest więc interakcja, jaka zachodzi między potęgą i kulturą Zachodu a potęgą i kulturą pozostałych cywilizacji.
Podsumujmy: świat, jaki się wyłonił po zimnej wojnie, jest więc światem siedmiu lub ośmiu wielkich cywilizacji. Wspólne i odmienne cechy kulturowe określają interesy, wywołują antagonizmy i wpływają na tworzenie się związków państw. Najważniejsze kraje należą do rozmaitych kręgów kulturowych. Lokalne konflikty grożące przekształceniem się w wojny na szerszą skalę to te, które się toczą między grupami lub państwami należącymi do różnych cywilizacji. Główne modele rozwoju politycznego i ekonomicznego odmiennie się kształtują w obrębie poszczególnych cywilizacji. Główne sprawy rozgrywające się na arenie międzynarodowej dotyczą różnic między cywilizacjami. Po długim okresie dominacji Zachodu zmienia się układ sił, wzrasta potęga cywilizacji niezachodnich. Polityka globalna stała się wielobiegunowa i wielocywilizacyjna.