Mayflower. Opowieść o początkach Ameryki

W roku 1620 purytańscy osadnicy na statku Mayflower pożeglowali ku Nowemu Światu, uciekając przed religijnymi prześladowaniami w rodzimej Anglii. Wylądowali pod Plymouth Rock w Massachusetts.

Pomimo głodu i wyczerpania los im sprzyjał – zaprzyjaźnieni Indianie nauczyli ich wysiewu zbóż i pomogli uczcić pierwsze Święto Dziękczynienia. Z tego obiecującego zalążka rozwinęły się Stany Zjednoczone. Taki mityczny przekaz jest utrwalony w powszechnym odbiorze.

W rzeczywistości Indianie i angielscy koloniści nie żyli w tak idyllicznym stanie wzajemnej pomocy. Pierwsze półwiecze kontaktów wypełniały rywalizacja i kompromisy. W kolejnym pokoleniu ten kruchy pokój przerodził się w jedną z najkrwawszych wojen stoczonych na amerykańskiej ziemi, dając początek trwającej dwa wieki eksterminacji rdzennej ludności.

Marzenia o stworzeniu idealnego świata szybko zderzyły się z brutalną rzeczywistością, a po nieudanej próbie zniewolenia Indian sięgnięto po niewolników z Afryki.

“Mayflower. Opowieść o początkach Ameryki” daleka jest od utartych stereotypów kształtowania się Stanów Zjednoczonych, przedstawiając poplątane losy głównych bohaterów dramatu: Williama Branforda – pierwszego gubernatora kolonii, Benjamina Churcha – walecznego pogromcy tubylców, Massasoita i Króla Filipa – nieszczęsnych wodzów Indian.

Żywy i niezwykle świeży … Philbrick przekształcił Pielgrzymów na wieki
„The New York Times Book Review”

Nathaniel Philbrick (ur. 11 czerwca 1956) – pisarz amerykański, marynista, zamiłowany żeglarz. W 2000 roku otrzymał National Book Award za książkę “In the Heart of the Sea: The Tragedy of the Whaleship Essex” (W samym sercu morza. Katastrofa statku wielorybniczego Essex). Wydana w 2006 książka “Mayflower: A Story of Courage, Community, and War” (Mayflower. Opowieść o początkach Ameryki) znalazła się w dziesiątce najlepszych książek roku “The New York Times’a” i w finale Nagrody Pulitzera w dziedzinie historii.

Wszyscy chcielibyśmy wiedzieć, jak to było na początku. Od Wielkiego Wybuchu, przez ogród Eden, po okoliczności naszych własnych narodzin, pragniemy powrócić do tego odległego czasu, gdy wszystko było nowe i możliwe. Jak sobie wmawiamy, być może w ten sposób zdołamy zacząć dostrzegać sens w ogarniającym nas dzisiaj chaosie.
Jednakże początki rzadko kiedy są tak wyraźne, jak byśmy sobie tego życzyli. Weźmy na przykład wydarzenie, które większość Amerykanów wiąże z początkiem Stanów Zjednoczonych: wyprawę żaglowca „Mayflower”.
Każdy z nas kiedyś słyszał którąś z wersji tej historii. Jak w roku 1620 Pielgrzymi pożeglowali do Nowego Świata w poszukiwaniu wolności religijnej, jak po spisaniu Mayflower Compact wylądowali pod Plymouth Rock i zaprzyjaźnili się z miejscowymi Wampanoagami, którzy nauczyli ich uprawy zboża i których wódz (sachem) imieniem Massasoit pomógł im uczcić pierwsze Święto Dziękczynienia. Te inspirujące wydarzenia stały się zalążkiem Stanów Zjednoczonych.
Tak jak wielu Amerykanów, gdy dorosłem, przyjmowałem ten mit o narodzinach kraju pełen wątpliwości. Pielgrzymi, w kapeluszach z wielkim rondem i klamerkach przy trzewikach, pojawiali się na świątecznych paradach i w wiktoriańskich wierszydłach. Uważałem, że próżno by szukać czegoś bardziej odmiennego od wieloznacznej rzeczywistości współczesnych Stanów Zjednoczonych niż Pielgrzymi i „Mayflower”.
Jak jednak później odkryłem, historia Pielgrzymów nie kończy się wraz z pierwszym Świętem Dziękczynienia. Gdy dzisiaj przyglądamy się, jak Pielgrzymi i ich dzieci żyli przez ponad 50 lat w pokoju z Wampanoagami i jak nagle pokój ten przerodził się w jedną z najkrwawszych wojen kiedykolwiek stoczonych na amerykańskiej ziemi, dzieje kolonii Plymouth stają się czymś zupełnie nowym. Są bogate, skomplikowane i niepokojące.
Zamiast historii dobrze znanej, stają się historią, którą należałoby poznać.
W roku 1676, 56 lat po wyruszeniu „Mayflowera”, z brzegów Nowej Anglii wypłynął statek o podobnej nazwie, lecz znacznie mniej znany – „Seaflower”. Tak jak jego poprzednik wiózł na pokładzie ludzi. Tym razem jednak nie było to 102 przyszłych kolonistów; „Seaflower” zmierzał na Karaiby z ładunkiem 180 indiańskich niewolników.
Gubernator kolonii Plymouth, Josiah Winslow – syn przybyłych na pokładzie „Mayflower” Edwarda i Susanny Winslowów – wystawił kapitanowi „Seaflowera” niezbędne dokumenty. Na certyfikacie opatrzonym jego oficjalną pieczęcią Winslow poświadczył, że ci tubylcy – mężczyźni, kobiety i dzieci – wzięli udział w powstaniu przeciwko Kolonii, a poza tym byli winni „wielu złowrogich a okrutnych mordów, zabójstw i rozbojów”. Dlatego też ci „pogańscy złoczyńcy” zostali skazani na dożywotnią niewolę.
„Seaflower” był jednym z szeregu statków z Nowej Anglii, które przewoziły miejscowych niewolników do Indii Zachodnich. Jednakże w roku 1676 właściciele plantacji na Barbados i Jamajce nie chcieli u siebie niewolników, którzy już raz dowiedli swej zdolności do buntu. Nie zachowały się źródła, dzięki którym moglibyśmy poznać los Indian uwięzionych na „Seaflower”, jednakże wiemy, że kapitan innego amerykańskiego statku niewolniczego tułał się aż do brzegów Afryki, zanim udało mu się pozbyć ładunku. Tak oto, pół wieku po rejsie „Mayflowera”, statek z Nowej Anglii przebył Atlantyk w zupełnie innym celu.
Bunt, o którym wspomina Winslow w certyfikacie wystawionym dla „Seaflowera”, historycznie określany jest jako „wojna króla Filipa”. Filip był synem Massasoita, wodza Wampanoagów, tego samego, który w roku 1621 witał Pielgrzymów. W roku 1675, 54 lata później, syn Massasoita poszedł na wojnę. Słabe więzy, które w ciągu dziesięcioleci po rejsie „Mayflowera” łączyły Indian i Anglików, zostały nieodwołalnie zerwane.
Wojna króla Filipa trwała jedynie 14 miesięcy, jednakże całkowicie odmieniła oblicze Nowej Anglii. Po ponad pół wieku pokoju drogi życiowe miejscowych i Anglików poplątały się tak bardzo, że Indianie znaleźli się, jak określił to jeden z ówczesnych kronikarzy, „w swego rodzaju labiryncie i nie wiedzieli, co począć”. Niektórzy Indianie postanowili wesprzeć Filipa; inni przyłączyli się do sił kolonialnych; jeszcze inni usiłowali trzymać się z dala od konfliktu. Przemoc rozprzestrzeniała się szybko, aż wreszcie cały kraj został ogarnięty przerażającą wojną. Trzecia część z około setki osiedli w Nowej Anglii została spalona i porzucona. Proponowano nawet wzniesienie barykady wokół centralnych osiedli Massachusetts i przekazanie miejscowości znajdujących się poza nimi w ręce Filipa i jego sprzymierzeńców.
Siły kolonialne ostatecznie odniosły zwycięstwo, jednakże cena była straszliwa. W chwili wybuchu walk w Nowej Anglii znajdowało się około 70 tysięcy ludzi. Do zakończenia wojny zginęło około 5000; trzy czwarte strat stanowili rdzenni Amerykanie. Pod względem odsetka ofiar śmiertelnych, wojna króla Filipa była ponaddwukrotnie bardziej krwawa od wojny secesyjnej i co najmniej siedmiokrotnie od amerykańskiej wojny o niepodległość. Statystyki te nie obejmują setek rdzennych Amerykanów, którzy – jak pasażerowie „Seaflowera” – po zakończeniu wojny stali się niewolnikami. W ciągu 56 lat wolnościowe dążenie jednego ludu zakończyło się podbojem i zniewoleniem innego.
To właśnie Filip doprowadził mnie do Pielgrzymów. Badałem dzieje mojego przybranego domu, wyspy Nantucket, gdy w archiwum miejskim natknąłem się na wzmiankę o wodzu Wampanoagów. Starałem się znaleźć odpowiedź na pytanie, dlaczego Filip, którego siedziba znajdowała się w miejscu obecnego miasta Bristol w stanie Rhode Island, przemierzył ponad 56 mil drogą wodną na Nantucket. Zrozumiałem w końcu, że odpowiedzi muszę szukać w losach ojca Filipa, Massasoita, oraz Pielgrzymów.
Moje pierwsze rozważania na temat dziejów tego okresu skrępowane były dwoma sprzecznymi założeniami: starodawną tradycją, w której Pielgrzymi stanowią symbol wszystkiego, co dobre w Ameryce, oraz równie ugruntowaną legendą, jak źli Europejczycy wyniszczyli niewinnych rdzennych Amerykanów. Wkrótce zrozumiałem, że prawdziwi siedemnastowieczni Indianie i Anglicy byli zbyt sprytni, zbyt szczodrzy, zbyt chciwi, zbyt odważni – czyli zbyt ludzcy – by ich zachowania odpowiadały tym założeniom.
Bez pomocy Massasoita Pielgrzymi nie przetrwaliby pierwszego roku; do samego końca popierali wodza. Sam Massasoit od początku miał świadomość, że jego własny los jest związany z losem Anglików. Pod tym względem wyświechtana opowieść o Pierwszym Święcie Dziękczynienia nadal kryje w sobie zaskakująco wiele prawdy.
Jednakże Indianie i Anglicy z kolonii Plymouth nie żyli wciąż w idyllicznym stanie wzajemnej pomocy. W rzeczywistości te 56 lat wypełniały rywalizacja i kompromisy. Był to dynamiczny, a często bolesny proces dawania i brania. Dopóki obydwie strony rozumiały, że są sobie potrzebne, panował pokój. Jednakże kolejne pokolenia postrzegały tę kwestię już inaczej.
Gdy w czerwcu 1675 r. wojownicy Filipa uderzyli, to stało się tak nie dlatego, że bezosobowe, nieodparte siły historii nie dały Indianom innego wyboru. Siły te istniały od samego początku. Nową Anglię ogarnęła wojna, ponieważ dwaj przywódcy – Filip i Brytyjczyk Josiah Winslow – dopuścili do jej wybuchu. Ani z perspektywy Indian, ani z perspektywy Anglików wojna króla Filipa nie była nieunikniona. Jej wybuch był zaskoczeniem niemal dla wszystkich.
Gdy społeczeństwo ogarnie przemoc i strach, istnieje niemal nieodparta pokusa do demonizowania wroga. Zważywszy na bezmiar cierpienia i śmierci podczas tej wojny, pokusa ta była szczególnie wielka. Nie dziwi zatem, że zarówno Indianie, jak i Anglicy zaczęli postrzegać swoich niegdysiejszych sąsiadów jako podludzi. Zadziwia natomiast fakt, że nawet w samym środku jednej z najbardziej morderczych wojen w dziejach Ameryki po obu stronach wciąż znajdowali się tacy, którzy nie uważali swych przeciwników za zło wcielone. To właśnie coraz silniej dochodząca do głosu wiara w ludzkość doprowadziła wreszcie do zakończenia wojny. To oni są bohaterami tej opowieści.

Kolejne pokolenia mieszkańców Nowej Anglii tworzyły nostalgiczną, podnoszącą na duchu legendę stanowiącą rdzeń dorocznych obchodów Święta Dziękczynienia. Jak dowiemy się dalej, Pielgrzymi mieli ważniejsze rzeczy na głowie niż rozważania, kto jako pierwszy postawił stopę na skale Plymouth.
Jest prawdą, że większość zachowanych przekazów o siedemnastowiecznej Nowej Anglii pochodzi od Anglików. Jednakże w ostatnich dziesięcioleciach dzięki pracy archeologów, antropologów i etnologów nasza wiedza na temat ówczesnej kultury rdzennych Amerykanów znacznie się poszerzyła. Nie zmienia to faktu, że każda narracja dotycząca tego okresu musi w większości opierać się na ówczesnych kronikach, wspomnieniach, listach, dokumentach i wierszach napisanych przez Anglików i Angielki.
Skupiłem się na dwóch postaciach, jednej bardziej znanej, innej mniej: gubernatorze Plymouth Williamie Bradfordzie i Benjaminie Churchu, stolarzu i uczestniku walk z Indianami, którego dziadek po kądzieli przypłynął na pokładzie „Mayflower”. Bradford i Church nie mogliby się bardziej różnić – jeden pobożny i krzepki, drugi zuchwały i dumny – obaj jednak pisali wiele na temat swego życia w Nowym Świecie. Razem stworzyli sagę o 56 latach odkryć, dostosowywania się, wspólnoty i wojny – swego rodzaju schemat, który wielokrotnie powtarzał się wraz z ekspansją Stanów Zjednoczonych na zachód, a następnie na świat.
Jest to opowieść równie fundamentalna, co nieznana, a rozpoczyna się na pokładzie statku zagubionego w środku wielkiego i burzliwego morza.

Przez 65 dni „Mayflower” żeglował, zmagając się ze sztormami i przeciwnymi wiatrami. Dno statku pokrywała futrzasta skorupa osadów i wodorostów, a przez dziurawe pokłady słona woda skapywała na pobożne głowy pasażerów. Było ich stu dwoje – sto czworo, jeśli doliczyć dwa psy: spaniela i ogromnego, powolnego mastiffa. Większość prowiantu i wyposażenia znajdowała się pod ich stopami w ładowni, głównym magazynie statku. Pasażerowie znajdowali się na międzypokładzie – zatęchłej, dusznej przestrzeni długiej na 22 metry i wysokiej na mniej niż półtora – która rozdzielała ładownię od głównego pokładu. Międzypokład nadawał się bardziej do pełzania niż do mieszkania, a poczucie klaustrofobii zwiększały jeszcze wysiłki pasażerów celem zapewnienia sobie namiastek prywatności. Wzniesiono przepierzenia tworzące ciąg kajut, wypełnionych po brzegi ludźmi i ich dobytkiem: kuframi ubrań, beczkami z prowiantem, krzesłami, poduszkami, kocami i wszechobecnymi nocnikami. Była tam nawet łódź, podzielona na części, która tymczasowo odgrywała rolę łóżka.
Upływał dziesiąty tydzień rejsu, który miał się zakończyć w ciepłych dniach letnich. Wyruszyli jednak zbyt późno, i nastał listopad; zima była za pasem. Zapasy drewna na opał dawno się skończyły, a w beczkach z wodą pitną zaczęło przebłyskiwać oślizłe dno. Jeszcze większą obawę budziły kończące się zapasy piwa. Z powodu chronicznie złej jakości wody pitnej w siedemnastowiecznej Anglii piwo było uznawane za niezbędny składnik zdrowej diety. Wraz z racjonowaniem piwa pojawiły się pierwsze nieomylne oznaki szkorbutu: krwawienie z dziąseł, ruchomość zębów i cuchnący oddech. Dotychczas zmarły tylko dwie osoby – marynarz i młody sługa – jeśli jednak rejs miałby potrwać dłużej, liczba zgonów musiała wkrótce wzrosnąć.
W drogę wyruszyły z nimi trzy ciężarne kobiety: Elizabeth Hopkins, Susanna White i Mary Allerton.
Elizabeth urodziła syna, któremu nadano odpowiednie do okoliczności imię Oceanus. Susanna i Mary oczekiwały rozwiązania.
Była to okropna podróż. Na środku oceanu wysoka fala uderzyła w burty starego żaglowca, naruszając drewniane bale, aż jeden z pokładników trzasnął jak zapałka. Szyper „Mayflowera”, Christopher Jones, rozważał powrót do Anglii. Jones musiał jednakże oddać sprawiedliwość pasażerom. Choć nie wiedzieli prawie nic o morzu ani o dzikich brzegach, do których zmierzali, to jednak ich determinacja była niewzruszona. Mimo tylu cierpień – nieznośnych opóźnień, choroby morskiej, chłodu oraz niechęci i drwin marynarzy – ze wszystkich sił pomagali cieśli naprawić pęknięte wręgi. Wieźli ze sobą podnośnik śrubowy – urządzenie mechaniczne przeznaczone do unoszenia dużych ciężarów – który miał im pomóc we wznoszeniu domów w Nowym Świecie. Z jego pomocą podnieśli strzaskaną belkę, a gdy cieśla podbił ją kołkiem, „Mayflower” mógł kontynuować rejs.
Była to niezwykła grupa jak na kolonistów. Zamiast szlachciców, rzemieślników i sług – jak w przypadku założycieli Jamestown w Wirginii – były to w większości rodziny: mężczyźni, kobiety i dzieci, gotowi przecierpieć dosłownie wszystko w imię wolności wyznania. Motywacja do rejsu nadeszła ze zboru około 400 angielskich purytanów, mieszkających w holenderskiej Lejdzie. Jak wszyscy purytanie, ci angielscy wygnańcy wierzyli, że Kościół Anglii musi zostać oczyszczony ze swych licznych ekscesów i nadużyć. Byli to jednak purytanie radykalni. Zamiast działać na rzecz zmiany istniejącego Kościoła, postanowili oddzielić się od Kościoła Anglii – co w czasach Stuartów było wbrew prawu. W roku 1608 zdecydowali się uczynić to samo, co uczyniły przed nimi liczne grupy angielskich dysydentów: wyemigrować do bardziej tolerancyjnej religijnie Holandii.
Osiedlili się ostatecznie w Lejdzie, uniwersyteckim mieście, którego okolice tak bardzo różniły się od pagórkowatych pastwisk rodzinnej Anglii. Lejda była ceglanym labiryntem ciasnych uliczek i kunsztownie zbudowanych kanałów, przepełnionym uchodźcami z całej Europy. Pod wodzą swego charyzmatycznego pastora Johna Robinsona zbór powiększył swą liczebność ponadtrzykrotnie. Ponownie jednak nadszedł czas na odejście.
Jako obcy w Holandii, wielu musiało ciężko pracować w manufakturach tekstylnych, co odbijało się na stanie zdrowia. Mimo że Holandia cieszyła się opinią państwa tolerancyjnego, nie uniknęła religijnego kryzysu. Spory wśród czołowych teologów wywołały niepokoje społeczne, a niekiedy uciekano się do przemocy. Ledwie rok wcześniej członek zboru został niemal ukamienowany przez rozjuszony tłum. Co gorsza, rozejm między Holandią a Hiszpanią miał wkrótce wygasnąć. Obawiano się, że Lejda niebawem może znaleźć się w oblężeniu, podobnym do tego z poprzedniego wieku, w wyniku którego śmierć poniosła połowa mieszkańców miasta.
Jednakże największe obawy dotyczyły dzieci, które stopniowo i nieuchronnie holandyzowały się. Zbór wprawdzie wyrzekł się Kościoła Anglii, ale ogromna większość jego członków nadal czuła się dumnymi Anglikami. Wyruszając do Nowego Świata, mieli nadzieję na odtworzenie angielskiego życia wiejskiego, którego brak im tak bardzo doskwierał, a jednocześnie na uwolnienie się spod władzy króla Jakuba i jego biskupów.
Była to niesłychanie zuchwała idea. Nie licząc Jamestown, dotychczas wszystkie próby założenia angielskich kolonii na kontynencie północnoamerykańskim zawiodły. Samo założone w 1607 r. Jamestown trudno było uznać za sukces. Siedemdziesięciu spośród 108 kolonistów zmarło przed upływem roku. Kolejna zima przyniosła „czas głodu”, gdy w ciągu zaledwie sześciu miesięcy pogrzebano 440 z 500 kolonistów. Jak się okazało, najcięższe lata dla Jamestown miały dopiero nadejść. W latach 1619–1622 Kompania Wirgińska miała wysłać do kolonii prawie 3600 osób, z których w ciągu tych trzech lat zmarły 3000.
Poza głodem i chorobami, istniało niebezpieczeństwo napadu Indian. W Bibliotece Uniwersyteckiej w Lejdzie znajdowały się sensacyjne opowieści wcześniejszych odkrywców i kolonistów o Indianach, „rozkoszujących się torturowaniem mężczyzn w najbardziej krwawy sposób: jednych obdzierano żywcem ze skóry za pomocą muszli, innym obcinano członki i stawy po kawałku i przypiekano na węglach”. Jacy rodzice świadomie narażaliby swoje dzieci na taki los?
Ostatecznie wszelkie spory, czy odpłynąć do Ameryki, czy nie, rozstrzygnęło przekonanie, że tego pragnie Bóg. Wierzyli, że świat znajdował się u progu nowego millenium – tysiącletnich rządów świętych przepowiadanych w Apokalipsie. W roku 1618 nad Europą zabłysła kometa, zapowiadając zdaniem wielu ostateczne starcie między dobrem a złem. Rzeczywiście, to, co miało zostać nazwane wojną trzydziestoletnią, ogarnęło wówczas kontynent. Walczące ze sobą ugrupowania katolickie i protestanckie zmieniły znaczną jego część w wypalone, usiane trupami pobojowisko. Anglia dotychczas unikała zaangażowania w ten konflikt, a wszyscy bogobojni angielscy purytanie wierzyli, że ich kraj został wybrany przez Boga, by poprowadzić Jego zastępy do zwycięstwa. Może zatem nie w Europie, ale w Ameryce, kontynencie wcześniej zdominowanym przez katolickie mocarstwa Hiszpanii i Francji, Bóg przewidział dla zreformowanych protestantów miejsce osiągnięcia doskonałości.