Bandera. Faszyzm, ludobójstwo, kult. Życie i mit ukraińskiego nacjonalisty

Książka oparta jest na długoletnich i obszernych badaniach w kilkudziesięciu archiwach całego świata. Napisana jest w sposób krytyczny, ale też ciekawy i wciągający.

Grzegorz Rossoliński-Liebe osadza biografię Bandery w kontekście faszyzmu europejskiego, Holokaustu i działalności Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów.

Książka rzuca światło na szereg najciemniejszych momentów współczesnej historii ukraińskiej i ukazuje powiązania między historią ukraińską, żydowską, polską, rosyjską, niemiecką i radziecką. Jednym z najciekawszych elementów monografii jest analiza narodzin kultu Bandery w latach 30. XX wieku i przestudiowanie jego złożonej i pełnej niespodziewanych przemian ewolucji, aż do końca pierwszego dziesięciolecia tego wieku.

Publikacje Grzegorza Rossolińskiego-Liebe są od dawna znane na Ukrainie. Fakt, że umieszcza on dzieje OUN i UPA w kontekście historii faszyzmu europejskiego, wywołał tam gorącą dyskusję wśród historyków i publicystów, przez co książka do dziś nie została przetłumaczona na język ukraiński (…) Jeśli ktoś chciałby się dowiedzieć, jak wyglądałaby monografia będąca „ukraińską” analogią prac Jana Tomasza Grossa albo Jana Grabowskiego, powinien koniecznie sięgnąć po książkę Rossolińskiego-Liebe.
Grzegorz Motyka, Instytut Studiów Politycznych PAN

Ta fascynująca monografia oparta na solidnych badaniach prezentuje całościowe ujęcie kariery politycznej ukraińskiego nacjonalisty Stepana Bandery oraz kultu, jakim zaczęto otaczać jego osobę. Jest to podstawowa lektura dla wszystkich zainteresowanych historią Ukrainy i Europy Wschodniej w XX wieku.
Antony Polonsky, Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN

Grzegorz Rossoliński-Liebe – historyk, pracujący na Wolnym Uniwersytecie Berlińskim (Freie Universität Berlin). Studiował na Europejskim Uniwersytecie Viadrina we Frankfurcie nad Odrą zaś doktorat obronił na Uniwersytecie Hamburskim (Universität Hamburg). Był stypendystą The Harry Frank Guggenheim Foundation, United States Holocaust Memorial Museum, Fritz-Thyssen-Stiftung i Fondation pour la Mémoire de la Shoah. Autor licznych publikacji dotyczących historii faszyzmu, Holokaustu, nacjonalizmu i antysemityzmu.

Trudno o lepszy czas na opublikowanie tej ważnej opartej na dokładnych badaniach licznych dokumentów książki. Autor dowodzi, że Stepan Bandera, przywódca radykalnej frakcji Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów (OUN), kierował się światopoglądem faszystowskim, i pokazuje, że celem OUN było stworzenie niepodległej i homogenicznej pod względem etnicznym Ukrainy, wolnej od wpływów rosyjsko-bolszewickich, polskich i żydowskich, kierowanej przez charyzmatycznego przywódcę stojącego na czele jedynej partii. Autor ujawnia wielowątkowe związki między OUN i nazistowskimi Niemcami, jak również jej udział w czystkach etnicznych przeciwko Polakom na zachodniej Ukrainie, a także kolaborację z Niemcami przy ludobójstwie Żydów, w których Bandera odgrywał rolę duchowego przywódcy, nawet gdy siedział w niemieckim więzieniu. Wielu Ukraińców uzna te tezy, drobiazgowo udokumentowane i opatrzone przekonującą argumentacją, za kłopotliwe. Jednak należy je postawić i autor robi to w swojej książce dokładnie i przekonywująco.
Omer Bartov, Brown University

Książka ta z pewnością wywoła dyskusję, ponieważ autor mierzy się w niej z człowiekiem i ruchem, którzy stali się mitami. Udaje mu się – w oparciu o ogromną masę dokumentów – przedstawić ich w całym trudnym kontekście historycznym. Autor podejmuje pionierski wysiłek usytuowania Stepana Bandery i kierowanej przez niego Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów w dziejach faszyzmu i czystek etnicznych. Bandera i jego ruch wywarli ogromny wpływ na sposób myślenia nowoczesnego ukraińskiego nacjonalizmu na zachodniej Ukrainie i w diasporze, a – w bardziej pośredni sposób – na wiele dysyplin naukowych zajmujących się Ukrainą. Praca ta nakłania do przemyślenia i wnosi istotny wkład w dyskusję nad nowoczesną historią Ukrainy.
John-Paul Himka, University of Alberta

NOTA O JĘZYKU, NAZWACH I TRANSLITERACJI

Region, w którym Bandera spędził pierwsze 30 lat swojego życia, zamieszkany był przez ludzi posługujących się różnymi językami i używających różnych nazw na oznaczenie tych samych miejscowości i regionów. Dlatego jedno i to samo miasto znane było jako Lemberg, Lwów, Lemberik, L’wiw albo L’wow, a inne jako Kraków, Kroke, Krakiw albo Krakau. Podobnie było z Galicją, która znana była także jako Galizien, Halyczyna albo Golicje. W polskim przekładzie książki zastosowano nazwy polskie takie jak Kraków, Galicja, Kijów, Lwów, Moskwa czy Warszawa, jeśli istnieją. Jeśli nazwy polskie nie istnieją, podano nazwy w języku kraju, w którym są obecnie położone. W transliteracji słów ukraińskich i rosyjskich zastosowano aktualnie przyjęte zasady transkrypcji dla języka polskiego. We fragmentach z polskiej prasy przedwojennej dotyczących procesu warszawskiego zachowano pisownię oryginalną.

Stepan Bandera, jeden z głównych przywódców i symboli radykalnych nacjonalistów ukraińskich, urodził się w 1909 roku w Uhrynowie Starym. Jego kult powstał w połowie lat trzydziestych i przetrwał aż do dziś, chociaż on sam zamordowany został w 1959 roku w Monachium przez służby radzieckich organów bezpieczeństwa. Osoba i kult wodza OUN pozostawały w stanie wzajemnej zależności. Nie funkcjonowały one w próżni, ale w konkretnych kulturowych, społecznych i politycznych kontekstach. Zbadanie tych kontekstów i wyjaśnienie ich złożoności było jednym z głównych motywów dla przeprowadzenia moich badań. Wiedza uzyskana w tym studium pozwoli nam zrozumieć relacje między życiem Bandery i procesami tworzącymi i otaczającymi jego mitologizację. Dlatego też książka ta stanowi połączenie biografii politycznej legendarnego wodza ukraińskich radykalnych nacjonalistów z analizą pisarzy, historyków, ideologów, reżyserów, polityków i działaczy politycznych, którzy byli zaangażowani w proces tworzenia tego kultu między połową lat trzydziestych a końcem pierwszej dekady bieżącego stulecia.

Osoba

Nawet bez kultu, który zrodził się za jego życia i rozkwitł po jego śmierci, Stepan Bandera był postacią intrygującą. Nie przez przypadek stał się on jednym z centralnych symboli nacjonalizmu ukraińskiego, choć roli przypadków w tworzeniu historii nie powinno się nie doceniać. Ze względu na swoją radykalną naturę, doktrynerską determinację i silną wiarę w nacjonalistyczną rewolucję, która miała doprowadzić do „odrodzenia” narodu ukraińskiego, spełniał on ideologiczne oczekiwania swoich zwolenników. Już w wieku 26 lat był podziwiany nie tylko przez ukraińskich rewolucyjnych ultranacjonalistów, ale również przez innych członków społeczeństwa ukraińskiego zamieszkującego w II Rzeczpospolitej. Te same czynniki uczyniły z niego wodza (ukr. prowidnyk albo wożd’) i symbol najbardziej brutalnego dwudziestowiecznego zachodnioukraińskiego ruchu politycznego: Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów (Orhanizacija Ukrajinśkych Nacionalistiw, OUN), która pod koniec 1942 i na początku 1943 roku uformowała Ukraińską Powstańczą Armię (Ukrajinśka Powstanśka Armija, UPA). Pomimo, a być może ze względu na fakt, że znaczną część swojego życia spędził w więzieniu, innych miejscach odosobnienia albo poza Ukrainą, stał się on postacią legendarną. Tysiące jego zwolenników, sympatyków, a nawet zwykłych mieszkańców zachodniej Ukrainy nazywanych było banderowcami (ukr. banderiwci, ros. banderowci). Niektórzy badacze twierdzili nawet, że to jego osobliwie brzmiące nazwisko, oznaczające po polsku i hiszpańsku „banderę” (flagę), przyczyniło się do tego, że stał się on symbolem ukraińskiego nacjonalizmu.
Badania nad biografią Bandery nie były łatwym zajęciem z uwagi na to, że jego mit polityczny zakorzeniony jest w różnych ideologiach, które zniekształciły i utrudniły postrzeganie i rozumienie jego osoby. Nie bez powodu biografie, które po 1990 roku ukazały się w Polsce, Rosji i na Ukrainie, różnią się znacznie od siebie i zawierają niewiele istotnych informacji o osobie Bandery i powiązanej z nią historii. Tylko niektóre z nich opierają się na dokumentach archiwalnych. Wiele zakorzenionych zostało w różnych postradzieckich dyskursach nacjonalistycznych. Ich autorzy przedstawiają Banderę jako bohatera narodowego, niekiedy nawet jako świętego, i ignorują albo zaprzeczają jego radykalnemu światopoglądowi i praktykowaniu przez jego zwolenników przemocy etnicznej i politycznej. Inni przedstawiają wodza nacjonalistów jako biblijnego króla zła i zaprzeczają zbrodniom wojennym popełnionym na ukraińskiej ludności cywilnej przez Polaków, Niemców i Rosjan. Wcześniejsze publikacje z czasów zimnej wojny były albo osadzone w dyskursie radzieckim, albo – znacznie częściej – w nacjonalistycznym dyskursie diaspory ukraińskiej.
Zatem badania nad życiem Bandery wymagają nie tylko porównania jego różnorodnych biografii i innych publikacji powiązanych z historią ruchu, którego był przywódcą, ale też – co ważniejsze – zbadania licznych dokumentów archiwalnych, wspomnień spisanych przez osoby, które go znały, oraz dokumentów i publikacji napisanych przez niego osobiście. Przebadanie tych dokumentów pokazuje, jak działał na różnych etapach swojego życia i jak był postrzegany przez innych. Ta metoda pomoże nam zrozumieć rolę, jaką odegrał w dwudziestowiecznej historii Ukrainy, i pomoże nam też znaleźć odpowiedzi na trudne pytania dotyczące jego biografii, takie jak: czy i w jakim stopniu był on odpowiedzialny za okrucieństwa popełniane przez OUN i UPA, w które nie był osobiście zaangażowany, ale które aprobował i które dokonane zostały przez zbrodniarzy utożsamiających się z jego osobą i poglądami.

Kult, mit, charyzma i rytuały

Kult przywódcy jest zjawiskiem tworzonym i zakorzenionym w konkretnym społeczeństwie, grupie albo wspólnocie, które są gotowe zaakceptować ideologiczne wymiary tego kultu. Lider często pojawia się w czasie kryzysu, a jego zwolennicy wierzą, że pomoże on wspólnocie ów kryzys przezwyciężyć. Jego siła i charyzma tylko w części pochodzą od niego samego albo jego osobistości. W znacznej mierze są one produktem społecznym i wytworem oczekiwań, jakie są w nim pokładane1. Osoby, wokół których rodzą się kulty jednostek, mogą być zatem charyzmatyczne same w sobie albo charyzma może być im tylko przypisywana przez ich zwolenników i wielbicieli. Jak pisze Aristotle Kallis, charyzma może być „darem osobowości, zbiegiem okoliczności albo konkretnym paktem między przywódcą i jego zwolennikami”2.
Charyzmatyczny wódz nie może istnieć bez „charyzmatycznej wspólnoty”, która zaakceptuje i będzie podziwiać jego „nadzwyczajność”. Aby osiągnąć ten stan rzeczy, powstać musi emocjonalna więź między przywódcą i wspólnotą. Wspólnota musi poczuć się związana ze swoim wodzem, który – jak wierzą jego zwolennicy – będzie się nimi opiekował i będzie ich prowadził ku lepszej przyszłości3. Jednym z najskuteczniejszych sposobów tworzenia emocjonalnej więzi pomiędzy przywódcą i wspólnotą jest wytwarzanie i świętowanie rytuałów. Branie udziału w rytuałach politycznych ma kluczowe znaczenie dla kształtowania zbiorowej tożsamości. Zrytualizowane uroczystości polityczne wpływają na moralność i wartości osób, które w nich uczestniczą, i przekształcają tożsamość, jak i światopogląd świętującej grupy4.
W praktyce proces tworzenia charyzmy wokół wodza może następować na różne sposoby, w zależności od charakteru ruchu. Małe ruchy w państwach wieloetnicznych – takie jak OUN w Polsce albo chorwaccy ustasze w Jugosławii – będą wykorzystywały metody odmienne niż ugrupowania, które przejęły kontrolę nad państwem albo stworzyły reżim, jak włoscy faszyści albo niemieccy narodowi socjaliści. Charyzma natomiast nie musi umrzeć razem z przywódcą. Wspólnota charyzmatyczna może po śmierci wodza wciąż czuć się z nim emocjonalnie związana i w ten sposób nadal podziwiać go i upamiętniać. Nie tylko ciało przywódcy, ale też należące do niego przedmioty, w tym jego ubrania, biurko albo pióro, mogą zostać uduchowione i pomagać w utrzymaniu albo reaktywowaniu kultu. Członkowie wspólnoty charyzmatycznej mogą traktować je jako relikwie, ostatnie pozostałości po swoim słynnym wodzu, który opuścił gromadę5.
Kulty faszystowskich i innych totalitarnych wodzów pojawiły się w Europie po I wojnie światowej. Pojawienie się ich związane było ze zniknięciem monarchii oraz kultów cesarzy uznawanych za przedstawicieli Boga na ziemi. Ich zniknięcie utworzyło pustkę w życiu wielu ludzi w państwach utworzonych na terenach monarchii6. Niektóre ruchy faszystowskie uznawały Kościół rzymskokatolicki za ważną instytucję do naśladowania, ponieważ głowa Kościoła nie musiał mieć własnej charyzmy, żeby jawić się charyzmatyczną7. W jednym ze swoich prywatnych listów w 1927 roku sekretarz partii nazistowskiej Rudolf Hess napisał: „Wielki przywódca narodu jest podobny do wielkiego twórcy religii: swoim słuchaczom musi komunikować apodyktyczną wiarę. Tylko wtedy bowiem rzesze zwolenników powiedzie się tam, dokąd powinny być poprowadzone. Wówczas pójdą za przywódcą także wtedy, gdy pojawią się trudności, ale tylko kiedy zakomunikuje on im bezwarunkową wiarę w absolutną słuszność swojego ludu”8. Filozof prawa Julius Binder dowodził w 1929 roku: „Wodza nie można stworzyć, a w tym sensie nie można go również wybrać. Wódz tworzy się sam, ujmując w sobie historię swojego ludu”9. Historyk Emilio Gentile zauważył, że „charyzmatyczny przywódca traktowany jest przez swoich zwolenników z czcią i oddaniem jako przewodnik, któremu są posłuszni, ponieważ uważają, że zostało mu powierzone zadanie zrealizowania misji; przywódca jest żywym wcieleniem mitycznej interpretacji swojej misji”10. W tym sensie wódz jako wcielenie misji albo jako charyzmatyczna osobowość może zyskać cechy świętego albo mesjasza11. Jego zwolennicy wierzą, że przychodzi on jako „przeznaczenie […] z najgłębszej istoty ludu”12, ponieważ ucieleśnia ideę ruchu i uosabia jego politykę. Roger Eatwell zauważył, że wódz może pomóc ludziom „zrozumieć skomplikowane wydarzenia” i „poradzić sobie ze złożonością świata dzięki obrazowi jednej osoby, która uważana jest za specjalną, ale w pewien sposób także odpowiedzialną”13.
Od faszystowskiego wodza oczekuje się, że będzie idealistyczną, dynamiczną, pełną pasji i rewolucyjną jednostką. Jest on „nosicielem misji”, próbującym obalić status quo, i ma bardzo jasną ideę swoich wrogów. Jego posłanie rozumiane jest jako rewolucyjna interwencja. Często przedstawia siebie jako osobę, która jest gotowa do poświęcenia życia swojego i swoich zwolenników dla idei ruchu. Jego przekształcenie się w mit jest niemal nieuniknione, a on sam może się stać więźniem swojej własnej sławy14.
Okres międzywojenny był świadkiem narodzin całego wachlarza różnych charyzmatycznych wodzów i kultów jednostek. Nieliczni spośród nich, jak Tomáš Masaryk w Czechosłowacji, nie byli ani faszystowscy, ani autorytarni15. Niektórzy z nich, na przykład Józef Piłsudski w Polsce, byli autorytarni, ale nie faszystowscy, i można by ich nazwać przywódcami wojskowymi16. Kulty przywódców wynikały w różnych kontekstach politycznych, kulturowych i społecznych. Najbardziej znane europejskie kulty jednostek powstały wokół Adolfa Hitlera w Niemczech, Benito Mussoliniego we Włoszech i Józefa Stalina w Związku Radzieckim. Inne kulty otaczały Francisco Franco w Hiszpanii, Antónia de Oliveirę Salazara w Portugalii, Ante Pavelicia w Chorwacji, Corneliu Zeleę Codreanu i Iona Antonescu w Rumunii, Miklósa Horthy’ego na Węgrzech, Engelberta Dolfussa i Kurta Schuschnigga w Austrii, Andreja Hlinkę i Józefa Tiso na Słowacji i wielu innych totalitarnych albo faszystowskich przywódców17.
W przeciwieństwie do tych jednostek Bandera nigdy nie rządził państwem, a jego kult nie został zinstytucjonalizowany w suwerennym państwie za jego życia. Zmieniło się to, dość ironicznie, pół stulecia po jego śmierci, kiedy nie tylko jego kult pojawił się na nowo w zachodniej Ukrainie, ale też prezydent Juszczenko ogłosił go Bohaterem Ukrainy. Od połowy lat trzydziestych XX wieku Bandera był czczony przez różne grupy jako prowidnyk, bohater narodowy albo romantyczny rewolucjonista. Pod względem ideologii kult Bandery nie różnił się zasadniczo od innych kultów nacjonalistycznych, faszystowskich albo autorytarnych wodzów, ale okoliczności, w których funkcjonował, były specyficzne. Co więcej, długi okres, w jakim był praktykowany, nie był typowy dla większości tego rodzaju kultów przywódców europejskich. Po jego zabójstwie diaspora ukraińska upamiętniła Banderę, nie tylko jako prowidnyka, ale też jako męczennika, który poległ za wolność ojczyzny. Po rozpadzie Związku Radzieckiego jego kult pojawił się na nowo na Ukrainie. Zatem jednym z głównych celów tego studium jest wyjaśnienie zarówno ciągłości fascynacji bohaterem tej książki, jak i jej różnych wariantów.
Mit przywódcy jest zjawiskiem powiązanym z kultem przywódcy, ale te dwa fenomeny nie są tym samym zjawiskiem. Mit jest opowieścią, która redukuje osobowość i historię przywódcy do ograniczonej liczby wyidealizowanych cech i wydarzeń. Może być wyrażany za pomocą hagiograficznego artykułu, książki, obrazu, filmu, pieśni albo innej formy przekazu. Zazwyczaj przedstawia wodza jako bohatera, odważnego rewolucjonistę, ojca narodu albo męczennika. Opisuje go w wybiórczy sposób, który zaspokaja i potwierdza oczekiwania „charyzmatycznej” albo „zaczarowanej” wspólnoty. Jak każda legenda mobilizuje on emocje i zniewala umysły.
Mit przywódcy należy do gatunku bardziej nowoczesnych zjawisk, osadzonych w konkretnej ideologii. Mity te powstały wraz z nowoczesną polityką, pod koniec XVIII i na początku XIX wieku. Według Christophera Flooda istnieje wzajemna zależność między mitami politycznymi i ideologiami. Ideologia wyposaża je w ramę znaczenia i nadaje im kontekst, a same mity są sposobami wizualizacji i manifestacji danej ideologii18.
Dla celów niniejszego studium ideologia charakteryzowana będzie jako zbiór idei dotyczących autorytatywnych zasad, które zapewniają orientację polityczną i kulturową grupom cierpiącym z powodu czasowej dezorientacji kulturowej, społecznej albo politycznej19. Ideologia znacznie upraszcza złożoność świata, aby uczynić go zrozumiałym i przejrzystym. Dezaktywuje ona również krytyczne i racjonalne myślenie20. Zdaniem Clifforda Geertza „Jest to utrata orientacji, która prowadzi bezpośrednio do powstania działalności ideologicznej”21. Ideologie są trwalsze i bardziej radykalne w społeczeństwach, które mają silną potrzebę mobilizacji i legitymizacji, takich jak państwa totalitarne i ruchy faszystowskie, niż w społeczeństwach, które nie mają takich potrzeb. Z uwagi na wymienione powyżej cechy ideologie można również opisać jako systemy przekonań, które jednoczą społeczeństwa albo grupy, zapewniając im wartości i inspirując je do realizacji swoich celów politycznych22.
Polityczny mit Stepana Bandery był początkowo osadzony w ideologii ukraińskiego nacjonalizmu, który w latach dwudziestych, trzydziestych i na początku lat czterdziestych XX wieku przeszedł proces faszyzacji. Ideologia ta wytworzyła całą mitologię składającą się ze zbioru różnych mitów politycznych, spośród których mit Bandery był przypuszczalnie najważniejszy. Przykłady innych ważnych mitów politycznych osadzonych w ideologii ukraińskiego nacjonalizmu to mit proklamowania państwowości ukraińskiej 30 czerwca 1941 roku we Lwowie; mity militarne, obejmujące mit tragicznej, ale bohaterskiej UPA; mity innych członków OUN i powstańców z UPA, takich jak Jewhen Konowalec, Roman Szuchewycz, Wasyl Biłas i Dmytro Danyłyszyn. Wreszcie, należy dodać, że mit Bandery był ważnym składnikiem ideologii radzieckiej i ideologii polskiego nacjonalizmu, które oceniały go bardzo odmiennie od sposobu, w jaki definiowała go ideologia ukraińskiego nacjonalizmu.

Ukraiński nacjonalizm i nacjonalizm integralny

Pojęcie nacjonalizmu integralnego fascynowało wielu historyków badających dzieje i ideologię Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów. Koncepcja ta została sformułowana około 1900 roku przez Charlesa Maurrasa, przywódcę i ideologa Action Française, rojalistycznego, konserwatywnego i antydemokratycznego ruchu francuskiego. Pięćdziesiąt lat później John Armstrong opublikował Ukrainian Nationalism, pierwsze obszerne i autorytatywne studium poświęcone OUN i II wojnie światowej. Amerykański historyk zaklasyfikował skrajne formy ukraińskiego nacjonalizmu jako „nacjonalizm integralny” i sprecyzował, że „teoria i nauczanie nacjonalistów [ukraińskich] były bardzo zbliżone do faszyzmu, a pod pewnymi względami, jak na przykład nacisk położony na «czystość rasową», wykraczały nawet poza oryginalną doktrynę faszystowską”23. Według tego badacza nacjonalizm integralny „nigdy nie zyskał większego oddźwięku we Francji i innych krajach Europy Zachodniej, ale w zmodyfikowanych postaciach stał się dominującą siłą w niektórych krajach Europy Środkowej i Południowej w latach dwudziestych XX wieku”24. Przed Armstrongiem historycy tacy jak Carlton Joseph Huntley Hayes zastosowali pojęcie nacjonalizmu integralnego do ruchów skrajnie prawicowych i reżimów autorytarnych na Węgrzech i w Polsce, jak również do faszystowskich Włoch i nazistowskich Niemiec. Ta metoda pozwoliła wspomnianym badaczom na uniknięcie kontrowersyjnego terminu „faszyzm”, ale nie przyczyniła się do analitycznego i porównawczego zrozumienia analizowanych ruchów i reżimów. Jak wyjaśnił Armstrong, nacjonalizm integralny był „z definicji ruchem raczej poszczególnych narodów niż ideologią uniwersalną”, co nie pozwalało na ukontekstualizowanie historii OUN25.
W początkowym okresie swojej kariery naukowej Armstrong opracował pewną liczbę istotnych cech charakterystycznych dla ideologii ukraińskich nacjonalistów, a także kilka znaczących różnic i podobieństw między OUN i innymi wschodnioeuropejskimi ruchami skrajnie prawicowymi. Zdefiniował on „nacjonalizm integralny” za pomocą pięciu cech: „(1) wiara w naród jako najwyższa wartość, której muszą zostać podporządkowane wszystkie inne wartości, co jest w zasadzie koncepcją totalitarną; (2) odwołanie do mistycznie pojętych idei solidarności wszystkich jednostek tworzących naród, zazwyczaj przy założeniu, że biologiczne cechy charakterystyczne albo nieodwracalne skutki wspólnego rozwoju historycznego połączyły je w jedną organiczną całość; (3) podporządkowanie racjonalnego, analitycznego myślenia «intuicyjnie trafnym» emocjom; (4) wyrażanie «woli narodowej» przez charyzmatycznego przywódcę i elitę nacjonalistycznych entuzjastów zorganizowanych w jedną partię; (5) gloryfikacja działania, wojny i przemocy jako wyrazu wyższej biologicznej witalności narodu”26.
Analizując ideologię ukraińskiego nacjonalizmu, Armstrong dowodził, że „zasadniczy irracjonalizm tej ideologii wyrażał się w fanatycznym romantyzmie, który jednak wśród stosunkowo niewyrafinowanych Ukraińców był bardziej spontaniczny i prawdziwy niż cyniczne reakcje rozumu u Niemców i Włochów”27. W artykule opublikowanym w 1968 roku poszerzył on zakres swoich analiz, uwzględniając inne ruchy z Europy Środkowo-Wschodniej, takie jak partia Hlinki i chorwaccy ustasze. Przyznał, że wszystkie one znajdowały się pod wpływem włoskiego faszyzmu, ale podkreślił, że „przynajmniej na początku wydaje się, że lepiej będzie nie nazywać ideologii OUN «faszyzmem», lecz określać ją jako «nacjonalizm integralny»”28.
Cytowany uczony słusznie analizował ukraińską organizację w kontekście ustaszów, ale klasyfikacja ideologii OUN, ustaszów albo partii Hlinki jako „nacjonalizmu integralnego” wydaje się, przynajmniej ze współczesnego punktu widzenia, nieadekwatna. Po pierwsze, OUN w zasadzie nie używała określenia „nacjonalizm integralny” ani nie identyfikowała się z tą ideologią29. Po drugie, przywódcy tej organizacji nie głosili „tradycyjnej monarchii dziedzicznej” i wielu innych cech typowych dla nacjonalizmu integralnego, jak robił to Maurras, ojciec tej ideologii. OUN była integralna w sensie wykluczającym: przewidywała utworzenie etnicznego państwa ukraińskiego bez Żydów, Polaków, Rosjan i innych mniejszości. Skrajny nacjonalizm ukraiński obejmował niektóre z elementów nacjonalizmu integralnego, takie jak stawianie kraju ponad wszystko inne. Podobnie, w reżimach Horthy’ego na Węgrzech, Piłsudskiego w Polsce, Mussoliniego we Włoszech czy Hitlera w Niemczech można dopatrzyć się pewnych cech typowych dla Action Française i publikacji Maurrasa, ale nie jednoczył ich tylko „integralny nacjonalizm” ani nie były one jego formą, jak twierdzili Armstrong i Hayes30.
Jeśli podejście teoretyczne Armstronga do tego tematu jest przynajmniej z dzisiejszego punktu widzenia nie całkiem przekonywujące i przydatne dla kontekstualizacji OUN, empiryczna część jego studium – która w znacznej mierze wpłynęła na późniejsze studia poświęcone OUN i UPA i rozumienie tego ruchu – jest problematyczna albo nawet propagandowa. Ograniczony dostęp do źródeł dotyczących zarówno OUN, jak i UPA oraz niektóre z przyjętych przez niego metod badania i wyboru dokumentów spowodowały, że część historii ruchu zaprezentował jako całość, pomijając wiele kluczowych wydarzeń i czynników. Jak wielu historyków w tym czasie Armstrong nie miał dostępu do archiwów radzieckich i nie wykorzystał świadectw i wspomnień pozostawionych przez tych, którzy przeżyli zbrodnie ukraińskich nacjonalistów. Armstrong oparł swoje studium głównie na dokumentach niemieckich i wywiadach z weteranami OUN i UPA. Badając w ten sposób przeszłość, nie był on w stanie wykryć, przeanalizować i zrozumieć wielu zbrodni popełnionych przez OUN i UPA podczas II wojny światowej. Podejście to wpłynęło na zrozumienie i ocenę tego ruchu i skanalizowało późniejsze badania nad nacjonalizmem ukraińskim w błędnym kierunku.