Alienista

Nowy Jork, 1896 rok. Miastem wstrząsają makabryczne zabójstwa chłopców-prostytutek. Skorumpowani policjanci prowadzą oficjalne śledztwo, ale niezależnie od nich działa tajna grupa powołana przez Theodore’a Roosevelta, późniejszego prezydenta Stanów Zjednoczonych.

Najważniejszy w tej grupie jest tytułowy alienista – dziś powiedzielibyśmy psychopatolog – Laszlo Kreizler, który wykorzystuje całą swoją wiedzę, by stworzyć profil psychologiczny mordercy i w ten sposób wpaść na jego trop.

Wraz z dziennikarzem Johnem Schuylerem Moore’em i Sarą Howard, pierwszą kobietą zatrudnioną przez nowojorską policję, działa w nowatorski dla kryminalistyki sposób, by złapać zabójcę, nim znów dokona zbrodni.

Pierwszorzędna opowieść o zbrodni i karze
„Entertainment Weekly”

Caleb Carr zabiera nas w czasy, kiedy dopiero rodziło się nowoczesne dochodzenie kryminalne i dziennikarstwo śledcze
„The Detroit News”

Wciągająca, ponura, doskonale oddająca realia powieść
„USA Today”

Ekscytujący, napisany w świetnym tempie i naprawdę inteligentny thriller
„Los Angeles Times”

Światowy bestseller, kryminał, na podstawie którego nakręcono serial z Danielem Brühlem, Lukiem Evansem i Dakotą Fanning w rolach głównych.

Caleb Carr oprócz bestsellerowego „Alienisty” napisał również „Anioła ciemności” i „Miasteczko Surrender” – obie powieści nawiązują do wątków podjętych w „Alieniście”.

NOTA

Do wieku dwudziestego uważano, że osoby cierpiące na chorobę psychiczną są „wyalienowane”, nie tylko ze społeczeństwa, lecz także ze swej prawdziwej natury. Specjalistów, którzy badali psychopatologie, nazywano więc „alienistami”.

Znajdujący się przed nami obiekt postrzegamy po części za pośrednictwem zmysłów, a po części (i to być może po większej części) całym naszym umysłem.
William James, Podstawy psychologii

Te krwawe myśli,
z czegóż się rodzą?
Francesco M. Piave, z libretta Makbeta Verdiego

Theodore leży w ziemi.
Te słowa nie docierają do mnie, jak wcześniej widok jego trumny opuszczanej do piaszczystego dołu na cmentarzu nieopodal Sagamore Hill, miejsca, które kochał najbardziej na świecie. Kiedy tam stałem tego popołudnia, w zimnym styczniowym wietrze wiejącym znad cieśniny Long Island, myślałem sobie, że to jakiś żart, że zaraz wyłamie wieko, oślepi nas tym absurdalnym wyszczerzeniem zębów, ogłuszy ostrym, szczekliwym śmiechem. A potem zawoła, że jest robota, że „trzeba działać!”, i zostaniemy odkomenderowani do obrony jakiegoś zapomnianego gatunku traszki przed drapieżnym magnatem przemysłowym, który uparł się zbudować cuchnącą fabrykę na terenach lęgowych tych małych płazów. Nie byłem odosobniony w moich fantazjach; wszyscy obecni spodziewali się czegoś podobnego, mieli to wypisane na twarzach. Doniesienia prasowe wskazują, że większość kraju i duża część świata czuje to samo. Myśl, że Theodore Roosevelt nie żyje, jest właśnie taka – nie do przyjęcia.
W rzeczywistości, czego nikt nie chciał przyznać, Theodore gasł już od dawna, odkąd w ostatnich dniach Wielkiej Jatki zginął jego syn Quentin. Cecil Spring-Rice zauważył kiedyś, w swej najlepszej brytyjskiej mieszance sympatii i uszczypliwości, że Roosevelt przez całe życie „miał jakieś sześć lat”; a Herm Hagedorn stwierdził, że gdy latem 1918 roku Quentin został zestrzelony z nieba, „umarł w Theodorze chłopiec”. Jadłem dziś kolację w Delmonico z Laszlem Kreizlerem i zacytowałem mu uwagę Hagedorna. Potem przy dwóch kolejnych daniach raczył mnie długimi, charakterystycznie namiętnymi wyjaśnieniami, dlaczego śmierć Quentina była dla Theodore’a więcej niż po prostu bolesna: czuł się też głęboko winny, winny tego, że wpoił swym dzieciom filozofię „ofiarnego życia” tak skutecznie, iż często z rozmysłem narażały się na niebezpieczeństwo, aby sprawić radość ukochanemu ojcu. Theodore ciężko znosił ból straty, zawsze o tym wiedziałem. Ilekroć musiał stawić czoło śmierci kogoś bliskiego, wydawało się, iż może nie przeżyć tych zmagań. Lecz dopiero dziś wieczorem, słuchając Kreizlera, zrozumiałem, w jakim stopniu również wątpliwości moralne były nie do zniesienia dla dwudziestego szóstego prezydenta, który czasem zdawał się uważać siebie za wcieloną Sprawiedliwość.
Laszlo Kreizler… Nie chciał przyjść na pogrzeb, choć Edith Roosevelt byłaby mu rada. Zawsze szczerze lubiła tego, jak go nazywa, „człowieka-zagadkę”, znakomitego lekarza, który swymi czterdziestoletnimi badaniami nad ludzkim umysłem tak głęboko zaniepokoił tak wiele osób. Kreizler napisał do Edith; tłumaczył, iż niezbyt podoba mu się idea świata bez Theodore’a, a że ma już sześćdziesiąt cztery lata i przeżył życie, patrząc ponurej rzeczywistości prosto w oczy, pozwoli sobie zignorować fakt odejścia przyjaciela. Edith powiedziała mi dzisiaj, że list Kreizlera wzruszył ją do łez, ponieważ uświadomiła sobie, jak silne musiały być wrodzona życzliwość i zapał Theodore’a, skoro dotarły do odludka, który niemal wszystkim innym wydawał się całkowicie nieprzystępny.
Paru chłopców z „Timesa” chciało, bym wziął udział w okolicznościowej kolacji, ale cichy wieczór z Kreizlerem uznałem za dużo bardziej na miejscu. Wznosiliśmy kieliszki nie z nostalgii za wspólnym nowojorskim dzieciństwem, bo Laszlo i Theodore poznali się dopiero na Harvardzie. Nie, wspominaliśmy z Kreizlerem wiosnę 1896 roku – prawie ćwierć wieku temu! – i serię wypadków, które wciąż jeszcze wydają się zbyt dziwaczne, aby mogły się zdarzyć, nawet w tym mieście. Przy deserze i porto (i jakież to wzruszające, znów jeść kolację w Delmonico, dobrym starym Delu, który teraz, jak i my, najlepsze dni ma już za sobą, ale w owych czasach był kipiącą życiem sceną kilku z naszych najważniejszych spotkań) obaj śmialiśmy się i kręciliśmy głowami, nadal zdumieni, że wyszliśmy z tej próby bez szwanku; i nadal zasmuceni, co widziałem w twarzy Kreizlera i czułem we własnej piersi, na wspomnienie ludzi, którym się to nie udało.
Nie da się tego opisać w prosty sposób. Mógłbym powiedzieć, że z perspektywy czasu wydaje się, iż drogi życiowe naszej trójki, i wielu innych osób, wiodły nieubłaganie i nieuchronnie ku temu właśnie doświadczeniu; ale wówczas zatrąciłbym o determinizm psychologiczny i zakwestionował istnienie wolnej woli – powrócił, innymi słowy, do filozoficznego dylematu, który przewijał się uporczywie przez całe to koszmarne postępowanie niczym jedyna możliwa do zanucenia melodia w trudnej operze. Mógłbym też stwierdzić, że w ciągu tych miesięcy Roosevelt, Kreizler i ja, wspomagani przez kilku spośród najlepszych ludzi, jakich kiedykolwiek znałem, podążyliśmy tropem morderczego potwora, by na koniec stanąć twarzą w twarz z przerażonym dzieckiem. Nie, można to zrobić tylko w jeden sposób: mówiąc całą prawdę, cofając się do tej pierwszej makabrycznej nocy i pierwszych zmasakrowanych zwłok; cofając się jeszcze dalej nawet, do naszych zajęć z profesorem Jamesem na Harvardzie. Tak, trzeba to wszystko ujawnić i wreszcie uświadomić społeczeństwu.
Społeczeństwo może nie być tym zachwycone; w rzeczy samej, to właśnie z obawy przed publiczną reakcją tyle lat zachowywaliśmy milczenie. Większość nekrologów Theodore’a także nie wspomniała o tych wydarzeniach. Wymieniając jego osiągnięcia jako prezesa nowojorskiego Zarządu Komisarzy Policji od 1895 do 1897 roku, tylko „Herald” – którego prawie nikt dziś nie czyta – dodał wstydliwie: „i, oczywiście, wyjaśnienie sprawy okropnych morderstw z 1896 roku, które tak zaszokowały miasto”.
Z drugiej strony, Theodore nigdy nie przypisywał sobie tej zasługi. To prawda, miał dostatecznie otwarty umysł, aby, mimo skrupułów, powierzyć śledztwo człowiekowi, który potrafił rozwiązać zagadkę. Prywatnie jednak zawsze przyznawał, że tym człowiekiem był Kreizler.
Nie bardzo mógł to zrobić publicznie. Theodore wiedział, że Amerykanie nie byliby skłonni mu uwierzyć ani nawet wysłuchać szczegółów sprawy. Zastanawiam się, czy będą teraz. Kreizler w to wątpi. Kiedy mu oznajmiłem, że zamierzam spisać tę historię, parsknął swoim sardonicznym chichotem i powiedział, że tylko przerażę i odstręczę czytelników, nic więcej. Nasz kraj, stwierdził, mało się zmienił od 1896 roku, mimo wysiłków takich ludzi, jak Theodore, jak Jake Riis i Lincoln Steffens, i wielu innych podobnych im mężczyzn i kobiet. Zdaniem Kreizlera wszyscy nadal uciekamy – w chwilach samotności my, Amerykanie, uciekamy równie szybko i z równym lękiem jak dawniej, uciekamy przed ciemnością, o której wiemy, iż czyha za progiem tylu na pozór spokojnych domostw, przed koszmarami wciąż wszczepianymi w umysły dzieci przez ludzi, których te z rozkazu Natury darzą miłością i zaufaniem, uciekamy coraz prędzej i coraz liczniej ku przesądom, religiom i filozofiom, które obiecują wymazać owe lęki i koszmary, i wymagają w zamian jedynie niewolniczego oddania. Czy naprawdę Kreizler może mieć rację…?
Staję się enigmatyczny. Do początku więc!

Nieludzkie łomotanie do drzwi domu mojej babki przy Washington Square North 19 o godzinie drugiej w nocy 3 marca 1896 roku wyciągnęło z sypialni najpierw służącą, a potem samą babkę. Ja leżałem w łóżku, już nie pijany, ale jeszcze nie całkiem trzeźwy, bo nie zdążyłem się pokrzepić snem, i świadom, że ktokolwiek stoi pod drzwiami, ma raczej sprawę do mnie niż do babki. Zakopałem się jednak w obleczone lnem poduszki z nadzieją, że wkrótce da spokój i odejdzie.
– Pani Moore! – dobiegło mnie wołanie służącej. – Co za okropny rumor. Mam otworzyć?
– Pod żadnym pozorem – odrzekła babka surowym tonem, oddzielając każde słowo. – Obudź mojego wnuka, Harriet. Pewnie zapomniał o jakimś karcianym długu!
Posłyszawszy zbliżające się kroki, uznałem, że lepiej będzie wstać. Mieszkałem u babki mniej więcej dwa lata, od krachu mojego narzeczeństwa z panną Julią Pratt z Waszyngtonu, i staruszka coraz bardziej sceptycznie odnosiła się do sposobu, w jaki spędzam wolny czas. Powtarzałem jej wielekroć, że jako redaktor kroniki policyjnej „New York Timesa” muszę odwiedzać zakazane dzielnice i domy i przestawać z osobnikami podejrzanej konduity; lecz babka za dobrze pamiętała mą wczesną młodość, aby wierzyć tym – przyznaję – naciąganym wyjaśnieniom. Stan, w jakim na ogół wracałem do domu, utwierdzał ją w opinii, że to osobista skłonność, a nie obowiązek zawodowy, pcha mnie co wieczór ku dansingom i zielonym stolikom Tenderloinu1. Słysząc jej uwagę o kartach, uświadomiłem sobie, że muszę się zaprezentować jako mężczyzna trzeźwy i zajęty poważnymi sprawami. Pospiesznie wdziałem czarne chińskie kimono, przygładziłem moje krótkie włosy i otworzyłem drzwi w chwili, gdy służąca znalazła się przy nich.
– Ach, Harriet – powiedziałem spokojnie, trzymając dłoń w rozcięciu kimona. – Nie ma powodu do paniki. Przeglądałem właśnie notatki do artykułu i odkryłem, że potrzebuję pewnych materiałów. To na pewno goniec z redakcji.
– John! – zagrzmiała babka, gdy Harriet z zakłopotaniem skinęła głową. – Czy to ty?
– Nie, babciu – odparłem, zbiegając po schodach wyłożonych grubym perskim dywanem. – Doktor Holmes.
Doktor H. H. Holmes był nieopisanie sadystycznym mordercą i oszustem, oczekującym właśnie w Filadelfii na powieszenie. Z jakiegoś niewytłumaczalnego powodu babka lękała się, iż może on uciec z więzienia przed spotkaniem z katem i przyjechać do Nowego Jorku, aby ją zabić. Przystanąłem w drzwiach jej sypialni i pocałowałem staruszkę w policzek, co przyjęła bez uśmiechu, choć sprawiłem jej przyjemność.
– Nie bądź zuchwały, John. To twoja najmniej sympatyczna cecha. I nie myśl, że mnie udobruchasz tymi męskimi sztuczkami.
Znów rozległo się walenie w drzwi, a potem jakiś chłopięcy głos zawołał mnie po nazwisku. Babka mocniej zmarszczyła brwi.
– Kto to, u licha, jest i czego, u licha, chce?
– Sądzę, że to goniec z redakcji – powiedziałem, podtrzymując moje kłamstwo, ale i mnie niepokoiła tożsamość młodego człowieka, który tak się pastwił nad frontowymi drzwiami.
– Z redakcji? – powtórzyła babka, nie wierząc mi za grosz. – Dobrze, skoro tak, to otwórz.
Szybko, choć ostrożnie, zszedłem do sieni, gdzie uświadomiłem sobie, że znam głos, który mnie woła, lecz nadal nie mogłem go skojarzyć z osobą. Fakt, że był to głos młody, bynajmniej nie dodał mi otuchy – niektórzy spośród najbardziej niebezpiecznych złodziei i morderców, jakich spotykałem w Nowym Jorku roku 1896, mieli jeszcze mleko pod nosem.
– Panie Moore! – zawołał ponownie chłopak, wzmacniając walenie pięścią kilkoma zdrowymi kopniakami. – Muszę mówić z panem Johnem Schuylerem Moore’em!
Stałem już na czarno-białej marmurowej posadzce, z dłonią na zasuwie.
– Kto tam? – zapytałem.
– To ja, proszę pana! Stevie!
Z westchnieniem ulgi otworzyłem ciężkie drewniane wierzeje. Za nimi, w słabym świetle lampy gazowej – jedynej w całym domu, której babka nie pozwoliła zastąpić żarówką elektryczną – stał Stevie Taggert, znany jako Stevie Palacz. Do jedenastego roku życia Stevie zdążył napsuć krwi policji w piętnastu rewirach, potem jednak wyprowadził go na ludzi i zatrudnił u siebie jako stangreta oraz chłopca na posyłki znakomity lekarz i alienista, a mój przyjaciel, doktor Laszlo Kreizler. Stevie opierał się o jedną z białych kolumienek ganku i dyszał – coś wyraźnie chłopaka przeraziło.
– Stevie! – wykrzyknąłem, widząc, że jego długa grzywa prostych brązowych włosów jest zlepiona potem. – Co się stało?
Z tyłu zobaczyłem małą kanadyjską kolaskę2 Kreizlera, zaprzężoną w czarnego wałacha imieniem Frederick. Koń był, podobnie jak Stevie, mokry od potu, który parował w chłodnym marcowym powietrzu.
– Czy doktor Kreizler jest z tobą?
– Pan doktór powiedział, że ma pan ze mną jechać! – odparł pospiesznie Stevie, złapawszy już oddech. – Natychmiast!
– Ale dokąd? Jest druga w nocy…
– Natychmiast!
Zrozumiałem, że nie jest w stanie niczego mi wyjaśnić, więc kazałem mu zaczekać. Kiedy się ubierałem, babka krzyczała do mnie przez drzwi sypialni, że cokolwiek „ten dziwaczny doktor Kreizler” i ja zamierzamy robić o drugiej w nocy, na pewno nie jest to nic przyzwoitego. Starając się nie zwracać na nią uwagi, wyszedłem z domu i otulony tweedowym płaszczem wskoczyłem do powozu.
Nie zdążyłem jeszcze usiąść, gdy Stevie zaciął Fredericka długim batem. Poleciałem do tyłu na rdzawe skórzane siedzenie i miałem ochotę zbesztać chłopaka, ale znów zastanowił mnie wyraz lęku na jego twarzy. Zebrałem się w sobie, bo powóz turkotał po kocich łbach Washington Square z dość niepokojącą szybkością. Kołysanie i wstrząsy zelżały tylko minimalnie, gdy wjechaliśmy na długie, szerokie płyty Broadwayu. Zmierzaliśmy w stronę śródmieścia, w stronę śródmieścia i na wschód, ku tej części Manhattanu, gdzie Laszlo Kreizler uprawiał swoje rzemiosło i gdzie im dalej się zapuszczałeś, tym bardziej nędzne i podłe stawało się życie: Lower East Side.
Przez chwilę myślałem, że coś się przytrafiło Laszlowi. To mogłoby tłumaczyć rozdrażnienie, z jakim Stevie popędzał Fredericka – wiedziałem bowiem, że zazwyczaj traktuje konia z bezbrzeżną łagodnością. Kreizler był pierwszym człowiekiem, któremu udało się wydobyć ze Steviego coś więcej niż złość i agresję, i bez wątpienia wyłącznie dzięki niemu smarkacz opuścił ów zakład na Randalls Island eufemistycznie nazywany „schroniskiem dla chłopców”. Prócz tego, że był, jak napisano w raporcie policyjnym, „urodzonym zakałą społeczeństwa, złodziejem, kieszonkowcem, pijakiem, nikotynistą, naganiaczem” – członkiem gangu szulerów, zwabiającym naiwnych do gry – zanim skończył dziesięć lat, już w zakładzie Stevie zaatakował i ciężko okaleczył jednego ze strażników, który, jak twierdził, próbował go wykorzystać. („Wykorzystanie” w dziennikarskim języku sprzed ćwierć wieku niemal zawsze oznaczało gwałt.) Ponieważ strażnik miał żonę i dzieci, zakwestionowano prawdomówność chłopca, a w końcu jego poczytalność – i wtedy na scenę wkroczył Kreizler, jeden z najwybitniejszych ówczesnych ekspertów od psychiatrii sądowej. Na rozprawie Kreizler po mistrzowsku odmalował obraz życia Steviego na ulicy od chwili, gdy w wieku lat trzech został porzucony przez matkę, bardziej oddaną opium niż synowi. Mowa Kreizlera zrobiła na sędzi lepsze wrażenie od zeznań poturbowanego strażnika, lecz zgodził się zwolnić Steviego dopiero wtedy, gdy Kreizler wyraził gotowość wzięcia chłopca do siebie i poręczył za jego przyszłe sprawowanie. Myślałem wówczas, że Laszlo kompletnie oszalał; ale w ciągu zaledwie roku Stevie stał się zupełnie innym chłopakiem. I jak niemal każdy, kto pracował dla Kreizlera, przywiązał się do swego opiekuna, mimo tego szczególnego emocjonalnego dystansu, który tak bardzo zbijał z tropu wielu jego znajomych.