Franz Kafka. Encyklopedia

Utwory Franza Kafki napisane są językiem, który wydaje się prosty i bezpośredni, a jednak owa stylistyczna fasada skrywa myśli tak złożone i struktury tak zawiłe, że opierają się natychmiastowemu zrozumieniu.

Być może dlatego Kafka stał się jednym z najczęściej czytanych, a zarazem jednym z najbardziej intrygujących pisarzy XX wieku. W bliskości z jego tekstami czytelnik doświadcza takiej samej frustracji interpretacyjnej, jaką przeżywają Kafkowscy bohaterowie.

Sama idea wydania encyklopedii o życiu i dziele Kafki wydaje się wewnętrznie sprzeczna, wręcz paradoksalna. Od encyklopedii oczekuje się przecież wyczerpującej informacji o zamkniętej, jasno określonej sferze faktów. Można zatem mieć wątpliwości, czy zadanie kompilacji jako wymóg encyklopedyczny nie jest samo w sobie kafkowskim przedsięwzięciem: niemożliwym, pełnym nierozwiązywalnych paradoksów, skazanym na fragmentaryczność.

W istocie łatwo sobie wyobrazić opowiadanie napisane przez Kafkę, w którym bezimienny narrator – może zwierzę, a może tylko nieszkodliwy ludzki szperacz – podejmuje się zebrania w formie encyklopedycznej wszelkiej wiedzy, przeszłej i obecnej, związanej z życiem i dziełem konkretnego autora. Zaznajomieni z dziełem Kafki z pewnością wyobrażą sobie, że taki hipotetyczny tekst składałby się niemal w całości ze wstępu, w którym narrator wyliczałby całe mnóstwo przeszkód stojących na drodze do ukończenia pracy, którą sam sobie narzucił.

Autorzy nie roszczą sobie pretensji do przedstawienia ostatecznych poglądów na życie Kafki ani do zredukowania interpretacyjnego chóru krytycznych spotkań z jego tekstami do pojedynczego głosu.

Jak zauważył sam Kafka w jednym z aforyzmów: „Tylko w chórze możliwe jest dostąpienie jakiegoś rodzaju prawdy”.

Czytelnik znajdzie więc w encyklopedii między innymi: 1. streszczenia wszystkich dzieł Kafki, jak również jego publikowanych i niepublikowanych tekstów; 2. krótkie opisy głównych postaci jego fikcji; 3. informacje o jego notesach literackich, dziennikach i spuściźnie epistolarnej; 4. omówienia opublikowanych edycji jego książek; 5. objaśnienia jego relacji z członkami rodziny, przyjaciółmi i znaczącymi postaciami współczesnego mu życia; 6. opisy jego recepcji najważniejszych pisarzy, artystów i myślicieli; 7. informacje o życiu Kafki oraz intelektualnym klimacie jego rodzinnej Pragi; 8. wyjaśnienie terminów literacko-historycznych, pojęć kulturowych i motywów tekstowych, kluczowych dla pisarstwa Kafki.
z Przedmowy

Pomysł ujęcia twórczości i życia Franza Kafki oraz czasów, w których żył, w postaci haseł odpowiada zasadom edycji encyklopedycznych, a jednak materia tej książki jest na tyle wyjątkowa, iż siłą rzeczy kompendium to musi mieć charakter autorski i dlatego bliskie jest monografii. Mamy przecież do czynienia z dziełem literackim będącym przedmiotem rozlicznych interpretacji oraz biografią, która do chwili publikacji prezentowanej Encyklopedii nie doczekała się kompleksowego i co najważniejsze, w pełni rzetelnego opracowania.
z Noty do wydania polskiego

Być może żaden autor nie porwał współczesnej wyobraźni tak bardzo, jak urodzony w Pradze Franz Kafka (1883–1924). Doświadczenie tekstów Kafki oceniono jako tak wyjątkowe, że dla opisania wymagało utworzenia przymiotnika – „kafkowski”. Jedną z przyczyn tej wyjątkowości jest szczególne wyzwanie interpretacyjne, jakie teksty Kafki stawiają czytelnikowi: chociaż jego powieści i opowiadania napisane są językiem, który wydaje się prosty i bezpośredni, to owa stylistyczna fasada skrywa myśli tak złożone i struktury tak zawiłe, że opierają się natychmiastowemu zrozumieniu. Być może dlatego Kafka stał się jednym z najczęściej czytanych, a zarazem jednym z najbardziej intrygujących pisarzy XX wieku.
Popularność Kafki bierze się z czytelności jego prozy – w przeciwieństwie, na przykład, do prozy Jamesa Joyce’a, modernistycznego pisarza, z którym często się Kafkę porównuje. Zarazem czytelnicy odbierają Kafkę z konsternacją, gdyż pod pozornie klarowną powierzchnią jego teksty są pełne sprzeczności i konfliktów wewnętrznych, często też bywają formalnie domknięte mimo ich otwartej konstrukcji. Stały się żyzną glebą dla najbardziej sprzecznych interpretacji, a każde „nowe” podejście krytyczno-teoretyczne pragnie uwiarygodnić swoją rację bytu na bazie interpretacji tekstów Kafki. Niemożność ustalenia konkluzywnych, uniwersalnych znaczeń została powszechnie przyjęta jako jedna z cech charakterystycznych Kafkowskiej prozy. W interakcji z jego tekstami czytelnik doświadcza takiej samej frustracji interpretacyjnej, jaką przeżywają Kafkowscy bohaterowie. Czytać Kafkę to doświadczać konfundującego świata jego fikcji, świata potocznie postrzeganego jako reprezentatywny dla współczesności zdominowanej przez niezrozumiałe mechanizmy i prawa, stosowane przez nieprzenikalne biurokracje i zagadkowe władze.
Z powodu fundamentalnej nierozszyfrowalności pism Kafki i płynności krytycznych i interpretacyjnych podejść do jego tekstów sama idea wydania encyklopedii o jego życiu i dziele wydaje się wewnętrznie sprzeczna, wręcz paradoksalna. Od encyklopedii oczekuje się wszak wyczerpującej informacji o zamkniętej, jasno określonej sferze faktów. Można zatem mieć wątpliwości, czy zadanie kompilacji jako w pewnym sensie wymóg encyklopedyczny nie jest samo w sobie kafkowskim przedsięwzięciem: niemożliwym, absurdalnym, pełnym nierozwiązywalnych paradoksów, skazanym na fragmentaryczność. W istocie łatwo sobie wyobrazić opowiadanie napisane przez Franza Kafkę, w którym bezimienny narrator – może zwierzę, a może tylko nieszkodliwy ludzki szperacz – podejmuje się zebrania w formie encyklopedycznej wszelkiej wiedzy, przeszłej i obecnej, związanej z życiem i dziełem konkretnego autora – nazwijmy go, dla potrzeby argumentu, Franzem K. Zaznajomieni z dziełem Kafki z pewnością wyobrażą sobie, że taki hipotetyczny tekst składałby się niemal w całości ze wstępu, w którym narrator wyliczałby przeszkody stojące na drodze do ukończenia pracy, którą sam sobie narzucił.
Wyobrażamy sobie też, oczywiście, że historia taka pozostałaby fragmentem – nie tylko dlatego, że statek narracji pływa w kółko po rozszerzających się koncentrycznych kręgach, ale na dodatek zostaje on ostatecznie zalany morzem faktów, w których kapitan traci orientację. Chociaż filozofowie Oświecenia potrafili na serio rozważać projekt skompilowania wielkiej, wielotomowej encyklopedii ogarniającej całą wiedzę dostępną rozumowi, to proza Kafki opisuje świat z gruntu postoświeceniowy, w którym pojęcie skończonego, przyswajalnego korpusu wiedzy stało się niemożliwością. To sugeruje dodatkowe znaczenie określenia „kafkowski”: nieprzenikalność myślenia jako takiego, niemożność uzyskania ogólnego spojrzenia, nieobecność stałych definicji – kamienie milowe tego, co nazywamy „kondycją postmodernistyczną”.
Bohaterowie Kafki, tak jak kompilatorzy jego encyklopedii, są ustawicznie zaangażowani w płonne zadanie czerpania wody sitem. Jeśli jedną z podstawowych cech pisarstwa Kafki jest zdolność transferowania frustracji doświadczanej przez postacie z jego fikcyjnego świata na czytelnika, to o ileż bardziej musi to być prawdą w odniesieniu do tych, którzy pretendują do skodyfikowania świata Kafki jako pełnego i zrozumiałego korpusu pojmowalnej wiedzy? Autorzy takiego wstępu mogliby być postrzegani jako Kafkowskie postacie, skazane na tłumaczenie się z ograniczeń i niedostatków projektu, który, chociaż formalnie „skończony”, siłą rzeczy na zawsze pozostanie fragmentem.
Autorzy niniejszej encyklopedii nie roszczą sobie pretensji do przedstawienia ostatecznych poglądów na życie Kafki ani do zredukowania interpretacyjnego chóru krytycznych spotkań z jego tekstami do pojedynczego głosu. Jak zauważył sam Kafka w swoim aforyzmie: „Tylko w chórze możliwe jest dostąpienie jakiegoś rodzaju prawdy”. Jest to jeden z powodów, dla których do tej encyklopedii podchodzić należy nie jak do książki jednego autora, lecz jak wytworu czworga autorów, z których każdy reprezentuje inny nurt współczesnej kafkowskiej krytyki.
Richard Gray jest, na przykład, blisko związany z socjologią literacką, Ruth Gross – z teoriami małych form literackich, Rolf Goebel – z postkolonializmem, a Clayton Koelb – z postmodernistyczną krytyką retoryczną. Właśnie z racji trudności, jakich nastręcza pisarstwo Kafki, ważne jest, aby czytelnik potrafił rozróżnić pomiędzy, z jednej strony, nieporozumieniami wynikłymi z niedostatku informacji o tekstach, autorze, technikach literackich i epoce historycznej – a z drugiej strony, zamieszaniem, które powstaje jako aspekt składowy pisarstwa Kafki. W tym sensie węższym celem encyklopedii Franz Kafka jest dopomóc początkującym czytelnikom w spotkaniu z Kafką i jego literaturą poprzez dostarczenie zasadniczego tła informacyjnego o jego życiu, stylu pisarskim, historycznym kontekście oraz różnorodności jego doświadczeń intelektualnych, działań i wpływów.
Czytelnik znajdzie więc w encyklopedii między innymi: 1. streszczenia wszystkich dzieł Kafki, jak również jego publikowanych i niepublikowanych tekstów; 2. krótkie opisy głównych postaci jego fikcji; 3. informacje o jego notesach literackich, dziennikach i spuściźnie epistolarnej; 4. omówienia opublikowanych edycji jego książek; 5. objaśnienia jego relacji z członkami rodziny, przyjaciółmi i znaczącymi postaciami współczesnego mu życia; 6. opisy jego recepcji najważniejszych pisarzy, artystów i myślicieli; 7. informacje o życiu Kafki oraz intelektualnym klimacie jego rodzinnej Pragi; 8. wyjaśnienie terminów literacko-historycznych, pojęć kulturowych i motywów tekstowych, kluczowych dla pisarstwa Kafki.
Hasła dotyczące poszczególnych dzieł literackich omawiają, w stopniu, w jakim jest to możliwe, historię powstania i publikacji dzieła, naświetlają centralne aspekty tekstu i krótko streszczają główne krytyczne podejścia do danego dzieła. Lista wskazówek bibliograficznych, choć z konieczności krótka, obejmuje nie tylko poglądy krytyczne wspomniane w samym artykule, ale także wybór najbardziej znaczących komentarzy naukowych do danego utworu. Wskazówki te mogą służyć za bazowe źródło do dalszego zgłębiania odnoszących się do tekstu kwestii interpretacyjnych. Ponieważ zakładamy, że czytelnicy naszej encyklopedii posługują się głównie, choć nie wyłącznie, językiem angielskim, dajemy prymat tekstom pisanym po angielsku. Jednak ważne prace naukowe w języku niemieckim także zostały tu przytoczone, zwłaszcza gdy, jak się niekiedy zdarza, nie ukazała się żadna ważna praca naukowa po angielsku na temat danego tekstu*.
Aby ułatwić korzystanie z encyklopedii, zamieściliśmy wykazy, grupujące hasła wedle kilku wyżej wspomnianych kategorii. Dostarczają one wiedzy na temat typu i liczby haseł zawartych w każdej z oddzielnych kategorii. Oczywiście, wyłączając teksty samego Kafki, żadna z tych kategorii nie rości sobie pretensji do całościowego ujęcia zagadnień. Na przykład, spośród pisarzy, artystów i intelektualistów, do których Kafka nawiązuje w dokumentach swojego życia, musieliśmy wybrać najważniejszych. Podkreślić należy, że Kafka brał czynny udział w intelektualnym i kulturalnym życiu swoich czasów: był ponadto żarliwym czytelnikiem, teatromanem, a nawet kinomanem. Dlatego niemożliwe byłoby szczegółowe przedstawienie każdego autora i dzieła, które przeczytał, obejrzał, przedyskutował z przyjaciółmi, rodziną i znajomymi. W ten sposób ograniczyliśmy się do tych postaci, które, jak mniemamy, miały największy możliwy do udokumentowania wpływ na myśl i pisarstwo Kafki.
Aby uczynić tę encyklopedię jak najbardziej użyteczną zarówno dla międzynarodowego grona uczonych zajmujących się Kafką, jak i dla ogółu czytelników, postanowiliśmy przytaczać dzieła Kafki i nazwy kafkowskich postaci w oryginalnej wersji niemieckiej. Aby ułatwić lekturę osobom nieznającym niemieckiego, dołączyliśmy spis polskich** nazw i tytułów w układzie alfabetycznym i z niemieckimi odpowiednikami. Główne dzieła są w encyklopedii cytowane pod dwoma tytułami, niemieckim i polskim. Aby ułatwić identyfikację bohaterów, ułożyliśmy je jak dramatis personae według dzieł, w których występują, a utwory uporządkowane zostały alfabetycznie według tytułów niemieckich. Wiele Kafkowskich postaci nie ma imion własnych, na przykład Der Geistliche, ksiądz, który opowiada parabolę „Vor dem Gesetz” („Przed prawem”) w Der Proceß (Proces). W takich przypadkach pozostawiamy nazwy niemieckie, podając wersje polskie bądź to w nawiasach, bądź w apozycji do niemieckich. Przy szeregowaniu alfabetycznym pominęliśmy niemieckie rodzajniki (der, die, das, ein i eine), w związku z czym, na przykład, tytuł „Ein Hungerkünstler” („Głodomór”) umieszczamy pod literą „H”, a Der Trapezkünstler (Akrobata) z opowiadania „Erstes Leid” („Pierwsze cierpienie”) – pod „T”. Te postacie fikcyjne, które mają imiona i nazwiska, alfabetyzowane są pod nazwiskami: na przykład Georg Bendemann z „Das Urteil” („Wyrok”) figuruje pod „B”. W po-szczególnych artykułach odniesienia do innych haseł zaznaczono tłustym drukiem. Mamy nadzieję, że ułatwi to czytelnikom śledzenie konkretnego tematu.
Przygotowanie encyklopedii trwało długo. Proces rozpoczął się wiosną 1996 roku, kiedy wydawnictwo Greenwood Press zwróciło się do Richarda Graya z propozycją zrobienia encyklopedii o Kafce do serii leksykonów. Uświadomiwszy sobie, że nie jest to projekt dla jednego autora, Gray na początku zaproponował współautorstwo Ruth Gross. Konsultując się z nią, sporządził pierwszą listę haseł. Z racji licznych obowiązków zawodowych i administracyjnych dwojga pierwszych autorów prace nad książką posuwały się powoli przez kilka pierwszych lat i w końcu zapadła decyzja stworzenia autorskiego kolektywu. W 2001 roku do grupy oficjalnie dołączyli Rolf Goebel i Clayton Koelb i wówczas praca nabrała tempa. W jej trakcie, zwłaszcza kiedy pozyskano nowych autorów, pierwotna lista haseł poddana została rewizji i przede wszystkim znacznie skrócona.
Richard Gray odpowiada za szkic prawie połowy maszynopisu, a Ruth Gross i Rolf Goebel skompletowali pozostałą część, a pomógł w tym Clayton Koelb. Gray był początkowo szefem autorskiego kolektywu, odpowiedzialnym za zebranie całości i wstępne wersje artykułów. Gross asystowała mu przy koordynacji projektu, pilnowała terminów i odpowiadała za ostateczną redakcję maszynopisu. Pomimo strategicznego podziału pracy skończone dzieło postrzegamy jako produkt owocnej i wzajemnie wzbogacającej współpracy autorów. Tak dalece stanowi ono manifestację ducha współpracy, że zdecydowaliśmy nie podpisywać poszczególnych artykułów. Niektóre hasła wymagały zaangażowania nie tylko jednego autora. Naszą twórczą interakcję wspierało i ułatwiało istnienie rzetelnej, chronionej hasłem sieci, do której wszyscy autorzy mieli dostęp i w której umieszczaliśmy gotowe hasła, a także szkice do celów redakcji. Wszyscy czworo chcemy wyrazić głęboką wdzięczność Susan Christensen z University of Texas, Arlington, która odpowiadała za stworzenie, utrzymywanie i administrowanie tej sieci. Bez niej i jej technicznej sprawności koordynacja prac nad niniejszym tomem nie postępowałaby tak gładko. Susan Christensen okazała się też nieoceniona jako pomocnica Ruth Gross przy redakcji maszynopisu. Autorzy pragną wyrazić podziękowanie George’owi Butlerowi, redaktorowi Greenwood Press, odpowiedzialnemu za niniejszy tom, za jego niezmierzoną cierpliwość i prolongowanie terminu ukończenia i redakcji książki. Nieraz wpadaliśmy w rozpacz wobec iście kafkowskiej natury naszego przedsięwzięcia, lecz George nigdy nie tracił wiary w nasze zdolności doprowadzenia dzieła do szczęśliwego końca.
[2005]