Polscy krzyżowcy

W epoce średniowiecza Polacy, tak jak inni Europejczycy, wędrowali do Ziemi Świętej jako waleczni krzyżowcy lub pobożni pielgrzymi . Te elementy wypraw wzajemnie się przeplatały. Motywacje podjęcia tak dalekich eskapad były różne: od religijnych poprzez chęć przeżycia przygody, wypełnienie zobowiązań sojuszniczych a nawet żal po złamanym sercu…

Polacy wracali odmienieni, o czym świadczą świadectwa ich energicznych działań: nowe fundacje, budowle i instytucje.

Podróżowali polscy władcy, dygnitarze, a także bogatsi rycerze a nawet mieszczanie. Wśród krzyżowców i pątników widzimy tak znane postaci, jak: Henryk Sandomierski, Bogusław X Pomorski czy Jan Długosz.

Jednak wyprawy krzyżowe na Bliski Wschód nie rozbudzały w Polsce aż tak wielkich namiętności, jak to było w przypadku naszych sąsiadów Czechów czy nawet Skandynawów. Co było tego przyczyną?

Autorka zbiera wszystkie możliwe informacje na ten temat i próbuje odpowiedzieć na to pytanie. Z książki dowiemy się nie tylko kto, kiedy i dlaczego, ale przede wszystkim poznamy ówczesne ceny, środki lokomocji, szlaki i relacje ze spotkań z obcymi. Zasłona niewiedzy o krucjatach Polaków została odsłonięta!

Wstęp
1. Koncepcja
2. Skąd wiemy o średniowiecznych pielgrzymkach?
3. Konstrukcja książki

I. Podróże do Palestyny w średniowieczu. Warunki podróży, motywy jej podejmowania i szlaki podróżników
1. Pierwsi europejscy pielgrzymi do Ziemi Świętej
2. Podróżnicy czasu krucjat
3. Obrona i ochrona pielgrzymów w Ziemi Świętej. Zakony rycerskie i bracia mniejsi w Jerozolimie
4. Europa Środkowa wobec idei krucjat
5. Palestyna po okresie wypraw krzyżowych
6. Motywy podejmowania pielgrzymek z obszaru Europy Zachodniej i Środkowej. Przywileje i obowiązki pielgrzyma
7. Motywacja podróżników do Ziemi Świętej z Europy Wschodniej
8. Przygotowania. Realia podróżowania
9. Wenecja i jej interesy. Charakter późnośredniowiecznych pielgrzymek w świetle relacji podróżników
10. Co Europejczykom dały podróże do Ziemi Świętej?

II. Uczestnicy wypraw krzyżowych i pielgrzymi z ziem polskich do Ziemi Świętej w XII–XIII w.
1. „Książę Lechicki” – uczestnik drugiej wyprawy krzyżowej (1147 r.)
2. Książę Henryk Sandomierski i jego pielgrzymka w 1154 r.
3. Jaksa z Miechowa – dwukrotny pielgrzym do Ziemi Świętej? (1154 r., 1162 r.)
4. Wobec trzeciej krucjaty – domniemani jej uczestnicy: Wielisław Jerozolimski, Dzierżko i Krystyn
5. „Dux Polonie” – uczestnik piątej wyprawy krzyżowej ok. 1217 r.
6. Podróżnicy zachodniopomorscy czasu wypraw krzyżowych
7. Racibor, syn Mściwoja I Gdańskiego, i jego domniemana wyprawa

III. Pobożni pielgrzymi XIV i XV w.
1. Charakter późnośredniowiecznych pielgrzymek
2. Książę kujawski Władysław Biały – podróżnik w służbie polityki i wiary
3. Pomorscy pielgrzymi w kierunku Ziemi Świętej: Barnim III Szczeciński, Warcisław VII i Warcisław VIII
4. Podróż do Ziemi Świętej Eryka I, króla Danii, Norwegii i Szwecji, księcia pomorskiego
5. Barnim VII z dynastii Gryfitów, zwany Psiarzem – towarzysz króla Eryka I?
6. Wielka pielgrzymka Pomorzan z lat 1496–1498
7. Śląscy pątnicy i dyplomaci – książęta: Henryk V Żagański i Mikołaj Mały Ziębicki
8. Porwany pielgrzym i rycerz – Ludwik II, książę brzesko-legnicki
9. Pielgrzymkowe plany mieszczan i kupców Królestwa Polskiego
10. Plany pielgrzymkowe kupców śląskich
11. Wspomnienia z pielgrzymek odbytych przez kupców śląskich
12. Podróże rycerskie z ziem polskich i przez ziemie polskie – dla pokuty i uzdrowienia
13. Ludzie Kościoła, święci i uczeni w podróży na Bliski Wschód
14. Na skraju epok – podróżnicy z przełomu XV i XVI w.

Zakończenie
Przypisy
Bibliografia

PIELGRZYMKA, CZYLI PODRÓŻ DO MIEJSCA ŚWIĘTEGO w celu odprawienia modłów, to powszechny we wszystkich epokach przejaw religijności. Dla chrześcijan najważniejszym celem pielgrzymek była Ziemia Święta jako obszar, na którym działał Jezus, gdzie żyli pierwsi chrześcijanie i biblijni prorocy, zaś najważniejszy ośrodek w Ziemi Świętej to Jerozolima – miejsce ukrzyżowania Chrystusa.
Średniowieczne podróże do Ziemi Świętej, ogłaszane w XII i XIII w. oraz pod koniec średniowiecza, które przybrały charakter zbrojnych wypraw, czyli krucjat, należy także uznać za specyficzną formę pielgrzymowania. Były one bowiem połączeniem zjawiska pielgrzymki (podejmowanej dla odprawienia modłów, zdobycia łask itp.) oraz świętej wojny (rozpoczynanej dla odbicia Ziemi Świętej z rąk muzułmanów i jej ochrony). Stanowiły zatem niejako zbrojną postać pielgrzymki.
Zamierzeniem autorki książki było zebranie informacji o pielgrzymach i uczestnikach wypraw krzyżowych do Ziemi Świętej w okresie średniowiecza, wyruszających z ziem polskich, tu rozumianych jako wszystkie terytoria, które wchodziły (choć przejściowo) w skład państwa polskiego i podlegały władcom z dynastii Piastów bądź królom z dynastii Jagiellonów, począwszy od okresu wczesnopiastowskiego aż do początku XVI w. W książce wspomniani zostali także pielgrzymi przełomu epok, ludzie, którzy wkroczyli w wiek dorosły przed rokiem 1505, czyli umowną datą zamykającą polskie średniowiecze, zaś podróż odbyli w pierwszych dziesięcioleciach XVI w.
Celem pracy jest wskazanie motywów, które kierowały pielgrzymami i krzyżowcami wyruszającymi do Ziemi Świętej z ziem polskich, nakreślenie trasy ich podróży oraz omówienie jej przebiegu. Książka nie zawiera jednak typowych biogramów, przedstawiających wszystkie koleje ich życia, choć pojawią się tu wybrane informacje o działalności wspomnianych podróżników, potrzebne dla pełniejszego poznania postaci i przedstawienia motywacji, która mogła kierować tymi ludźmi przy podejmowaniu decyzji, dotyczącej tak dalekiej i niebezpiecznej wyprawy. Szczególnie zwrócono uwagę na wszelkie opisy dotyczące podróży, przygotowań do niej, jej przebiegu, powrotu i skutków.
Głównym zadaniem autorki było zatem zebranie imion znanych pątników i krzyżowców wyruszających z ziem polskich. Jednakże próbując zrealizować wyznaczone powyżej cele, napotyka się na dość istotne trudności. Podstawowym problemem bowiem jest uboga podstawa źródłowa dotycząca wypraw podejmowanych z ziem polskich, zwłaszcza w stosunku do informacji o pielgrzymkach i krucjatach z Europy Zachodniej.

2. Skąd wiemy o średniowiecznych pielgrzymkach?

WŚRÓD ŚREDNIOWIECZNYCH ŹRÓDEŁ informujących o Ziemi Świętej wyróżnić można: przewodniki, relacje i opisy Ziemi Świętej dokonane przez pielgrzymów oraz uczestników wypraw krzyżowych, którzy ją odwiedzili; opisy Ziemi Świętej pozostawione przez ludzi, którzy w niej nie byli; dzieła literatury pięknej odnoszące się do pobytów w Ziemi Świętej oraz plany i mapy[1]. Najwięcej informacji na temat pielgrzymek i krucjat dostarczają źródła dotyczące bezpośrednio podróży, czyli opisy podróży sporządzane przez pielgrzymów, począwszy już od przełomu starożytności i średniowiecza[2], nierzadko zawierające itineraria, pozwalające odtworzyć trasę podróży[3], bądź zapiski dotyczące kosztów podróży[4]. Dość liczne są też wspomnienia z wypraw krzyżowych i opisy przebiegu kolejnych krucjat[5]. Jednak w przypadku pielgrzymów z ziem polskich informacje dotyczące wypraw w XII–XIII w. pochodzą z niezwykle krótkich wzmianek w kronikach i rocznikach[6].
O planowanych podróżach z XIV–XV w. dowiadujemy się też z testamentów sporządzanych przed odbyciem pielgrzymki, a także wzmianek w testamentach, dotyczących polecenia odbycia pielgrzymki w intencji osoby zmarłej. Im bardziej znane było sanktuarium, tym większe były odpusty i szybsze uzyskanie potrzebnych łask dla zmarłych. W testamencie podawano miejsce jego sporządzenia, imię dyktującego testament, jego zawód, stan cywilny, status społeczny oraz formułę informującą o zdrowiu na umyśle i ciele testatora. Warto wspomnieć, że wiele osób umierających prosiło w testamentach, aby konkretna osoba odwiedziła wymienione sanktuarium w wyznaczony dzień, choć zdarzało się, że zapisywano jakąś sumę bez określenia osoby, dla której została ona przeznaczona (zwłaszcza w przypadku niewielkiej dotacji). Zwyczaj odbywania pielgrzymki przez zastępców przyjął się w późnym średniowieczu, jednak ze względu na koszty i trudy podróży stosunkowo rzadko wysyłano takie osoby do Grobu Świętego.
Kolejne, bogate źródło informacji o pielgrzymach to wydawane przez Stolicę Apostolską zgody na odbycie pielgrzymki do Ziemi Świętej[7]. Pielgrzymi otrzymywali bowiem supliki papieskie określające, ile osób wraz z osobą proszącą o pozwolenie może udać się na pielgrzymkę[8]. Trzeba jednak pamiętać, że otrzymanie pozwolenia nie znaczy, że jego adresat rzeczywiście odbył pielgrzymkę do Ziemi Świętej. W przypadku zaś wielu potencjalnych pielgrzymów dysponujemy tylko informacjami o pozwoleniu papieskim na odbycie pielgrzymki. Pojawia się zatem dylemat, czy taką pielgrzymkę rzeczywiście odbyli i czy możemy ich zaliczyć w poczet pielgrzymów. W książce wymieniono także te osoby, o których wiemy, czy z zapisów testamentowych, czy z suplik papieskich, że pielgrzymkę planowały, nawet jeśli nie można zweryfikować kwestii rzeczywistego odbycia pielgrzymki.
Informacji na temat pielgrzymów i motywów podejmowanych wypraw dostarczają też wzmianki o karach nałożonych za zabójstwo[9]. Inne źródła to wszelkiego rodzaju rachunki kancelaryjne i umowy dotyczące transportu do Ziemi Świętej (np. umowa księcia pomorskiego Bogusława X z weneckim przewoźnikiem) oraz licencje udzielane na przewóz.
Pośrednio informacji o pielgrzymkach mogą dostarczać też wykopaliska archeologiczne, różnego rodzaju znaczki pielgrzymie, sakwy składane do grobów czy ampułki na relikwie. Przedmioty te jednak nie zawsze świadczyły o odbyciu osobiście pielgrzymki. Poza tym często pojawia się problem z interpretacją miejsca, z którego pochodzą. Świadectwem odbycia pielgrzymki do miejsc świętych były plakietki wykonywane z cyny lub ołowiu z dwiema lub czterema wypustkami, przedstawiające apostołów, Matkę Boską z dzieciątkiem oraz Mękę Pańską. Miały mieć moc przenoszenia cudownych właściwości świętego miejsca, z którego pochodziły. Przywożono je dla dobrych przyjaciół, choć w przypadku podróży do Ziemi Świętej raczej zakupywano takie plakietki po drodze – we Włoszech, np. w Rzymie[10].
W późniejszym średniowieczu, w miarę wzrostu zainteresowania pielgrzymkami do Ziemi Świętej, masowo powstały przewodniki po Ziemi Świętej. Od XIII w. popularnością cieszyły się tzw. przewodniki po Ziemi Świętej, zawierające wykazy świątyń i relikwii, wartych zobaczenia w Syrii, Palestynie i Egipcie. Spisy miejsc świętych miały służyć nie tylko samym pątnikom, ale także osobom ich oprowadzającym. Często powstawały one w środowiskach franciszkanów, szczególnie związanych z Ziemią Świętą. W Jerozolimie osiedlili się też w 1323 r. dominikanie, ale utrzymali niewiele ponad rok. Ożywienie ruchu pielgrzymkowego nastąpiło w XIV w. właśnie po powrocie franciszkanów do Ziemi Świętej. Zapewne wiele z przewodników spisali sami franciszkanie, dodając od XIV w. spisy odpustów oraz teksty modlitw.
Jednym z takich przewodników jest Loca peregrinationis Terre Sancte. Jak wskazał Wojciech Mruk, ów przewodnik, prezentujący miejsca pielgrzymowania w Ziemi Świętej, przechowywany w Oxfordzie, spisany został na 15 kartach pergaminu wielkości 10 na 15 centymetrów. Obecnie przypomina kształtem książeczkę, został oprawiony w XVIII w. razem z ponad 30 kartami papieru w okładce z brązowej skóry, zdobionej tłoczeniami. Manuskrypt, napisany czytelnym drobnym pismem z ozdobnymi inicjałami, oparty był na podstawie przewodnika Philippusa Busseriussa podróżującego przed 1291 r. Czerwonym kolorem wyróżniono w nim informacje o odpustach. Omówiono tam miejsca w Nazarecie, Galilei, Jerozolimie, Betlejem, Hebronie, nad Jordanem i Morzem Martwym, na półwyspie Synaj, w Egipcie, między Jaffą a Akką, a także jezioro Genezaret, Damaszek, Antiochię, Tyr, Trypolis, Bejrut. W tym przewodniku znajdziemy trochę informacji o czternastowiecznych aktualnościach, choćby notatkę o tym, że chrześcijanom nie można wchodzić do niektórych świątyń, np. w Hebronie. Opisany też został zniszczony klasztor na górze Tabor[11].
Całościowa literatura dotycząca pielgrzymek do Ziemi Świętej jest bogata. Znajdujemy bowiem zarówno prace poświęcone poszczególnym źródłom, warunkom podróżowania, motywacji podróżnych[12] (w okresie wczesnośredniowiecznym, w czasie krucjat oraz u schyłku średniowiecza), jak i prace odnoszące się do konkretnych podróży[13]. Sporo opracowań poświęcono najstarszym pielgrzymkom do Ziemi Świętej[14]. Są też omówienia pielgrzymek i krucjat podejmowanych z ziem polskich[15]. Jedną z najlepiej opracowanych pielgrzymek do Ziemi Świętej jest podróż Bogusława X, szczegółowo zrelacjonowana w świetle źródeł przez Edwarda Rymara[16]. W odczuciu autorki brakuje jednak pracy omawiającej wszystkie podróże odbyte z ziem polskich do Ziemi Świętej, w której byłyby zaprezentowane konkretne osoby, biorące udział w wyprawach do Ziemi Świętej zarówno w okresie krucjat, jak i w późnym średniowieczu.

3. Konstrukcja książki

PRACA SKŁADA SIĘ Z TRZECH CZĘŚCI, z których pierwsza została poświęcona ogólnym kwestiom dotyczącym podróży do Ziemi Świętej, czyli warunkom podróży, motywom jej podejmowania, a także szlakom podróżników, zmieniającym się w okresie średniowiecza i zależnym od sytuacji w Ziemi Świętej. Omawiana część pracy, podzielona na rozdziały, ma charakter wprowadzający, nie wszystkie informacje dotyczące pielgrzymek oraz krucjat da się bowiem uzyskać ze źródeł związanych z ziemiami polskimi, zasadne jest zatem przekazanie ogólnych uwarunkowań odnoszących się do pielgrzymowania w średniowieczu, które były zbliżone w całym ówczesnym świecie chrześcijańskim. W tej części pracy zwrócono uwagę na różne etapy w średniowiecznym podróżowaniu do Ziemi Świętej oraz na różnorodne motywy podejmowania tych podróży w zależności od regionu, z którego pielgrzymi wyruszali. W późnym średniowieczu pielgrzymki do Jerozolimy wielu ludziom przynosiły duże dochody. Kiedy przyjrzymy się organizacji pielgrzymek wypływających masowo z Wenecji i przejmowanych w Ziemi Świętej przez franciszkanów, to można mieć skojarzenie z organizowanymi dzisiaj podróżami turystycznymi. W jedynym z rozdziałów tej części wskazano też, jaki był stosunek władców polskich do idei krucjat.
W drugiej części Czytelnik znajdzie informacje o uczestnikach wypraw krzyżowych i pielgrzymach z ziem polskich do Ziemi Świętej w czasie krucjat. Znanych z imienia jest dwóch władców-pielgrzymów z tego okresu, którzy dotarli do Ziemi Świętej – Henryk Sandomierski i książę pomorski Kazimierz II. Jednak zachowały się też ogólnikowe wzmianki dotyczące udziału innych polskich władców w wyprawach krzyżowych. Znamy imiona bądź możemy się domyślać także udziału konkretnych przedstawicieli możnowładztwa lub rycerstwa, biorących udział w wyprawach książęcych czy też podejmujących samodzielne wyprawy. W części tej, w kolejnych rozdziałach, omówiono poszczególne, pewne lub domniemane, wyprawy podejmowane z ziem polskich przez krzyżowców-pielgrzymów, a więc zaprezentowano ich motywację, towarzyszy, trasę, podjęto próbę omówienia czasu pobytu w Ziemi Świętej oraz przedstawienia skutków ich wypraw.
Trzecia część książki dotyczy pielgrzymek czternasto- i piętnastowiecznych, choć zostały w niej zasygnalizowane także pielgrzymki odbywane na początku XVI w., ze względu na to, że ich uczestnicy to ludzie z przełomu dwóch epok – średniowiecznej i wczesnonowożytnej. W kolejnych rozdziałach trzeciej części książki zaprezentowano w sposób bardziej lub mniej szczegółowy (w zależności od ilości i rodzaju źródeł) zarówno znane tylko z planów, jak i zrealizowane pielgrzymki książąt: kujawskiego Władysława Białego, książąt pomorskich (Barnima III, Warcisława VII i Warcisława VIII, Bogusława pomorskiego, czyli Eryka I – króla duńskiego, szwedzkiego i norweskiego, Barnima VII czy Bogusława X), książąt śląskich (Henryka V Żagańskiego i Mikołaja Ziębickiego czy Ludwika II Brzesko-Legnickiego). Podróżowali też przedstawiciele stanu mieszczańskiego – bogaci kupcy, przedstawiciele możnowładztwa i bogatego oraz średniozamożnego duchowieństwa. Część z nich pozostawiła opisy swoich podróży, które zostały tutaj omówione.
Pielgrzymi, którzy ruszali do Ziemi Świętej z ziem polskich, podejmowali duże ryzyko, wielu z nich chorowało w drodze bądź nie powróciło już z podróży, dużym zagrożeniem byli piraci trwale obecni na Morzu Śródziemnym. Każdy wyruszający na pielgrzymkę musiał realnie rozpatrywać taką ewentualność, że może być to ostatnia jego podróż w życiu. Losy podróżników były różne, mogli np. trafić do niewoli. Wśród polskich pątników znajdowali się i tacy, którzy decydowali się pozostać w Ziemi Świętej i przejść na islam. Podróżnicy do Ziemi Świętej niewątpliwie byli ludźmi ciekawymi świata i gotowymi podjąć niejedno ryzyko.