Mindware. Narzędzia skutecznego myślenia

Profesor Uniwersytetu Stanu Michigan, Richard E. Nisbett jest ekspertem w dziedzinie badań nad rozwiązywaniem problemów. Amerykanin od lat eksploruje i popularyzuje ważne zagadnienia, takie jak prawo wielkich liczb, regresja statystyczna, analiza kosztów i korzyści, koszty utopione i koszty utraconych możliwości, oraz przyczynowość i korelacja. Poszukuje odpowiedzi na pytanie, w jaki sposób można nauczyć się efektywnego wykorzystywania tej wiedzy w życiu codziennym.

Na kartach „Mindware” Nisbett dowodzi, że wiele idei naukowych i filozoficznych, nieznanych większości z nas, znajduje zastosowanie w sytuacjach, z jakimi stykamy się każdego dnia – w domu, w pracy i w szkole, w relacjach biznesowych i prywatnych. Znajomość tych idei i umiejętność ich zastosowania pomaga w mądrzejszym i bardziej skutecznym myśleniu o własnym zachowaniu, a także o świecie, który nas otacza i motywacjach ludzi do podejmowania określonych działań.

Nisbett wskazuje, że poznane przez nas w trakcie nauki teorie i narzędzia – np. reguły logiki, pojęcia z zakresu statystyki, teorii decyzji, metodologii nauk – w istotny sposób kształtują nasze myślenie o tym, co nas spotyka na co dzień. „Wpływają na rozumowanie na temat wydarzeń sportowych, na to, jak powinien wyglądać proces rekrutacji nowych pracowników, a nawet na podejście do błahych spraw, jak to, czy zjeść do końca danie, które nie smakuje”.

Badacz pokazuje, w jaki sposób metody i teorie formułowane na gruncie fizyki, filozofii, neuronauki wpływają na wiedzę z zakresu psychologii, socjologii, informatyki czy ekonomii. I tłumaczy dlaczego ludzkie rozumowanie często ma niewiele wspólnego ze standardami naukowymi, statystycznymi czy logicznymi, a wnioski do jakich dochodzimy, naruszają zasady statystyki, ekonomii i logiki.

Autor „Mindware” próbuje odpowiedzieć na pytania dotyczące tego, jak wyciągać trafne wnioski. I podsyła czytelnikom zestaw narzędzi poznawczych – około stu pojęć, zasad i reguł wnioskowania sformułowanych przez przedstawicieli takich dyscyplin, jak psychologia i ekonomia, statystyka, logika i filozofa – które pokazują, że o wielu problemach i zadaniach można myśleć zupełnie inaczej niż nam się zdaje. Nisbett wskazuje też, że sposoby rozwiązywania problemów, które uważamy za zdroworozsądkowe, często skutkują błędami w ocenie i mogą prowadzić do niefortunnych działań.

Narzędzia jakie omawia są więc uzupełnieniem zdrowego rozsądku i można je stosować automatycznie, do radzenia sobie z różnorodnymi dylematami. Psycholog pokazuje również, „jak możemy zwiększyć prawdopodobieństwo tego, że dokonywane przez nas wybory będą najlepiej służyły naszym celom i zapewniały lepsze życie nam samym oraz innym ludziom”.

o wielu problemach i zadaniach można myśleć zupełnie inaczej niż nam się zdaje

„Myślicielem, który wywarł na mnie największy wpływ, jest psycholog Richard Nisbett. To jemu zawdzięczam swój sposób widzenia świata.”
Malcolm Gladwell, New York Times Book Review

„Zła wiadomość jest taka, że nasze intuicyjne sposoby myślenia o świecie są błędne. Dobra wiadomość jest taka, że nietrudno je poprawić. Na całym świecie nikt nie zna się na tym lepiej niż wybitny psycholog Richard E. Nisbett, który poświęcił swoje życie zrozumieniu ułomności ludzkiego umysłu i poszukiwaniu sposobów, w jakie można im zaradzić. Ta książka powinna być lekturą obowiązkową na każdym uniwersytecie.”
Daniel Gilbert, autor książki „Na tropie szczęścia”

„Oto kwintesencja mądrości pochodzącej z badań psychologicznych XX i XXI, zawarta w jednej znakomitej książce – abyś mógł z niej czerpać nieskończone korzyści! Dzięki tej lekturze wykonasz ogromny krok ku podejmowaniu lepszych decyzji życiowych.”
Carol Dweck, autorka książki „Nowa psychologia sukcesu”

„Dzięki „Mindware” staniesz się lepszym myślicielem, inwestorem, rodzicem, konsumentem i liderem. Na każdej stronie czekają Cię nowe zachwyty i zaskoczenia. Wszystkie kraje powinny zrezygnować z roku lub dwóch lat edukacji matematycznej, a w zamian nałożyć na wszystkich obywateli obowiązek przeczytania tej książki.
Jonathan Haidt, autor książki „Prawy umysł. Dlaczego dobrych ludzi dzieli religia i polityka”

„Każdy, kto chce lepiej myśleć, podejmować lepsze decyzje i być szczęśliwszy, powinien przeczytać tę znakomitą książkę, napisaną przez najwybitniejszego spośród żyjących psychologów społecznych. Innymi słowy, wszyscy powinniśmy ją przeczytać – im szybciej, tym lepiej!”
Timothy D. Wilson, autor książki „Redirect: Changing the Stories We Live By”

„Dzięki klarownym wyjaśnieniom ważnych zasad z dziedziny statystyki, logiki formalnej, ekonomii i psychologii Nisbett oferuje nam potężny zestaw narzędzi pomocnych w ocenie prawdziwości twierdzeń sprzedawców, polityków i naukowców. Co równie istotne, autor zachęca nas, abyśmy skierowali te narzędzia do wewnątrz i zweryfikowali zasadność własnych, jakże podatnych na wpływy, opinii i przekonań.”
The Boston Globe

Nisbett oferuje nam potężny zestaw narzędzi pomocnych w ocenie prawdziwości twierdzeń sprzedawców, polityków i naukowców

Richard E. Nisbett jest profesorem psychologii społecznej i dyrektorem programu „Kultura i poznanie” na Uniwersytecie Stanu Michigan w Ann Arbor. Otrzymał nagrodę Amerykańskiego Towarzystwa Psychologicznego za wybitne osiągnięcia naukowe oraz wiele innych nagród krajowych i międzynarodowych. Jest członkiem Narodowej Akademii Nauk (NAS) oraz Amerykańskiej Akademii Nauki i Sztuki. Książki Richarda E. Nisbetta, „Geografia myślenia” oraz „Inteligencja. Sposoby oddziaływania na IQ”, zdobyły liczne nagrody i zostały przetłumaczone na wiele języków. Autor jest jednym z najbardziej uznanych psychologów na świecie.

Magazyn Dobre Książki objął publikację patronatem medialnym.

WSTĘP

Logika nauki jest logiką biznesu i logiką życia.
– John Stuart Mill

Dawniej, kiedy wielu ludzi zajmowało się pomiarem gruntów, wymaganie, aby niemal każdy student rozpoczynający naukę na prestiżowym uniwersytecie, miał pewne pojęcie o trygonometrii, miało sens. Dzisiaj dużo ważniejsze są podstawy w dziedzinie rachunku prawdopodobieństwa, statystyki i analizy decyzji.
– Lawrence Summers, były rektor Uniwersytetu Harvarda

Słowo „kosinus” nigdy się nie pojawia.
– Roz Chast, Secrets of Adulthood

Zapłaciłeś dwanaście dolarów za bilet na film, który – z czego zdajesz sobie sprawę po trzydziestu minutach seansu – jest nużący i niezbyt ciekawy. Czy powinieneś zostać w kinie, czy raczej wyjść?
Jesteś właścicielem akcji dwóch firm. Akcje jednej z nich od kilku lat radzą sobie całkiem nieźle, podczas gdy akcje drugiej nieco straciły na wartości od czasu, gdy je kupiłeś. Potrzebujesz gotówki i musisz sprzedać jeden z pakietów akcji. Czy sprzedasz akcje zyskujące na wartości, żeby nie ponieść straty na sprzedaży tych, których cena nieco spadła, czy też pozbędziesz się tych drugich w nadziei, że wartość akcji, które dotąd przynosiły zyski, będzie nadal rosnąć?
Musisz wybrać jednego z dwóch kandydatów do pracy. Kandydat A ma większe doświadczenie i lepsze rekomendacje niż kandydat B, ale podczas rozmowy kwalifikacyjnej to kandydat B wydaje się bardziej bystry i energiczny niż kandydat A. Którego zatrudnisz?
Jesteś dyrektorem do spraw zarządzania zasobami ludzkimi w pewnej firmie. Kilka kobiet napisało do Ciebie skargę, że ich podania o pracę zostały odrzucone na rzecz mężczyzn mających gorsze kwalifikacje zawodowe. Jak możesz sprawdzić, czy w Twojej firmie rzeczywiście występuje dyskryminacja ze względu na płeć?
W magazynie „Time” niedawno ukazała się informacja, że rodzice nie powinni kontrolować ilości jedzenia spożywanego przez ich dzieci, ponieważ dzieci osób, które to robią, często mają nadwagę. Czy to stwierdzenie budzi Twoje wątpliwości?
Osoby, które raz dziennie wypijają kieliszek alkoholu, mają mniej problemów z układem krążenia niż inni ludzie. Jeśli pijesz mniej, czy powinieneś zwiększyć ilość spożywanego alkoholu? Czy powinieneś ją zmniejszyć, jeżeli pijesz więcej?
Tego rodzaju problemy nie pojawiają się w testach IQ, ale można je rozwiązać mniej lub bardziej mądrze. Po przeczytaniu tej książki będziesz dysponować zestawem narzędzi poznawczych, które pozwolą Ci myśleć o takich (i wielu innych) problemach zupełnie inaczej niż do tej pory. Te narzędzia to około stu pojęć, zasad i reguł wnioskowania sformułowanych przez przedstawicieli wielu dyscyplin naukowych – przede wszystkich psychologii i ekonomii – oraz przez statystyków, logików i filozofów. Narzędzia te korygują zdroworozsądkowe sposoby rozwiązywania problemów, które skutkują błędami w ocenie i mogą prowadzić do niefortunnych działań. Stanowią uzupełnienie zdrowego rozsądku – zbiór pojęć i reguł, które można stosować automatycznie i bez wysiłku do rozwiązywania niezliczonych problemów, jakie napotykamy w życiu codziennym.
Ta książka próbuje odpowiedzieć na fundamentalne pytania dotyczące tego, jak rozumować i wyciągać trafne wnioski. Co można uznać za wyjaśnienie (w najróżniejszych sprawach – od tego, dlaczego nasz znajomy zachowuje się tak irytująco, po przyczyny, z jakich próba wprowadzenia na rynek nowego produktu zakończyła się niepowodzeniem)? Jak odróżnić zdarzenia połączone zależnością przyczynowo-skutkową od zdarzeń, które tylko współwystępują w danym czasie lub miejscu? Jakie rodzaje wiedzy można uznać za pewnik, a jakie są tylko przypuszczeniem? Co wyróżnia dobrą teorię – w nauce i w życiu codziennym? Jak odróżnić teorie falsyfikowalne od tych, których nie można sfalsyfikować? Jeśli mamy pewną teorię na temat tego, jakie praktyki biznesowe lub zawodowe są skuteczne, to jak możemy ją zweryfikować w taki sposób, żeby otrzymane wyniki stanowiły przekonujący dowód jej trafności?
Media bombardują nas informacjami o rzekomych odkryciach naukowych, których duża część jest po prostu błędna. Jak możemy ocenić sprzeczne twierdzenia naukowe, które napotykamy w mediach? Kiedy powinniśmy wierzyć ekspertom – przy założeniu, że zdołamy ich znaleźć – a kiedy lepiej pozostać sceptycznym?
Co najważniejsze, jak możemy zwiększyć prawdopodobieństwo tego, że dokonywane przez nas wybory będą najlepiej służyły naszym celom i zapewniały lepsze życie nam samym oraz innym ludziom?

Czy ludzi można nauczyć bardziej efektywnego myślenia? Nie tylko przekazać im nowe informacje – na przykład jak się nazywa stolica Uzbekistanu albo jak wyciągnąć pierwiastek kwadratowy z danej liczby – ale nauczyć ich poprawnego rozumowania i bardziej satysfakcjonującego rozwiązywania problemów osobistych i zawodowych?
Odpowiedź na to pytanie wcale nie jest oczywista, chociaż przez dwadzieścia pięć stuleci wielu filozofów i pedagogów miało pewność, że rozumowania można się nauczyć. Platon powiedział: „Ludzie zdolni do rachunków objawiają bystrość po prostu w każdym przedmiocie nauki, a głowy ciężkie, jeżeli je w tym wykształcić i wyćwiczyć, (…) stają się bystrzejsze niż były. (…) [Należałoby] przekonać tych, którzy się chcą w państwie zajmować sprawami najważniejszymi, że powinni się zabrać do nauki rachunków (…)”1. Później rzymscy filozofowie dodali studiowanie gramatyki i ćwiczenie pamięci do listy praktyk pomocnych w doskonaleniu rozumowania. Średniowieczni scholastycy kładli nacisk na logikę, a zwłaszcza na sylogizmy (na przykład: „Wszyscy ludzie są śmiertelni. Sokrates jest człowiekiem, zatem Sokrates jest śmiertelny”). Humaniści epoki Renesansu dodali łacinę i grekę, może dlatego, że uważali, iż posługiwanie się tymi językami przyczyniło się do sukcesu owych starożytnych cywilizacji.
Wiara w dobroczynne skutki ćwiczenia reguł matematycznych, logicznych i językowych była tak silna, że na początku XIX wieku niektórzy sądzili, iż samo ćwiczenie umysłu w złożonych systemach reguł – jakichkolwiek złożonych systemach reguł – wystarczy, aby ludzie stawali się mądrzejsi. Pewien dziewiętnastowieczny pedagog utrzymywał: „Jeśli chodzi o łacinę, to jako Anglik i nauczyciel doszedłem do wniosku, że nie sposób wymyślić lepszego narzędzia do nauczania angielskich chłopców. Samo przyswojenie języka nie ma istotnego znaczenia. Ogromną zaletą łaciny jako narzędzia nauczania jest jej niewyobrażalna trudność”.
Nigdy nie przedstawiono choćby okrucha dowodu przemawiającego za słusznością któregoś z tych poglądów – od twierdzeń Platona po przekonania staroświeckiego nauczyciela łaciny. Dlatego na początku XX wieku psychologowie zaczęli prowadzić badania naukowe dotyczące rozumowania i sposobów, w jakie można je doskonalić.
Pierwsze wyniki były niekorzystne dla tego, co określano mianem „dyscypliny formalnej” – ćwiczenia w sposobach myślenia (w odróżnieniu od zwyczajnego przyswajania wiedzy). Na przełomie wieków Edward Thorndike doszedł do wniosku, że nawet najbardziej intensywne ćwiczenie umysłu i trenowanie abstrakcyjnych reguł myślenia nie mogą uczynić ludzi mądrzejszymi, i ogłosił, że teoria „uczenia się łaciny” jako podstawy edukacji nie ma racji bytu. Utrzymywał, że, jak wykazały jego eksperymenty, „transfer wyuczonych umiejętności” z jednego zadania poznawczego na inne występuje tylko wtedy, gdy problemy te są do siebie bardzo podobne pod względem konkretnych cech. Zadania analizowane przez Thorndike’a nie polegały jednak na rozumowaniu. Ustalił on na przykład, że ćwiczenie wykreślania liter w zdaniu nie powoduje szybszego wykonywania zadania polegającego na wykreślaniu części mowy w akapicie. Tego rodzaju aktywności raczej nie określilibyśmy mianem rozumowania.
Herbert Simon i Allen Newell, wybitni informatycy połowy XX wieku, również twierdzili, że ludzie nie mogą się nauczyć abstrakcyjnych reguł rozumowania, i przedstawili nieco lepsze dowody na poparcie tej tezy. Ich argumentacja opierała się jednak na ograniczonych obserwacjach. Nauczenie się, jak rozwiązać problem „Wieże Hanoi” (jak przenieść stos krążków z jednego słupka na drugi w taki sposób, żeby ani razu nie umieścić większego krążka na mniejszym – zabawa, którą może pamiętasz z dzieciństwa), nie powodowało lepszego radzenia sobie z problemem „Kanibale i misjonarze”, który polega na przeprawieniu misjonarzy na drugi brzeg rzeki w taki sposób, żeby liczba misjonarzy w łódce nigdy nie była mniejsza niż liczba kanibali. Te dwa problemy mają jednakową strukturę formalną, ale umiejętność rozwiązania jednego z nich nie przenosi się na drugi. Otrzymany wynik był interesujący, ale to z pewnością za mało, żeby nas przekonać, iż trening w rozwiązywaniu jednego problemu nie może się uogólnić na rozwiązanie problemu o podobnej strukturze.
Jean Piaget, wybitny szwajcarski psycholog poznawczy, który badał procesy uczenia się u dzieci, był wyjątkiem wśród naukowców połowy XX wieku. Wbrew zgodnym twierdzeniom podważającym istnienie abstrakcyjnych reguł rozumowania, Piaget uważał, że ludzie mają takie reguły, między innymi reguły logiczne i schematy pomocne w rozumieniu takich pojęć, jak prawdopodobieństwo. Uważał jednak, że owych reguł nie można nikogo nauczyć. Mogą się one aktywizować w miarę jak dziecko napotyka kolejne problemy, które można rozwiązać przy użyciu określonej reguły, przy czym dziecko odkrywa każdą regułę samodzielnie. Zbiór abstrakcyjnych reguł niezbędnych do rozumienia świata jest kompletny w momencie wejścia w okres dorastania, a wszyscy ludzie o prawidłowych procesach poznawczych ostatecznie dysponują takim samem zestawem reguł.
Piaget miał rację co do istnienia abstrakcyjnych pojęć i systemów reguł, które ludzie mogą stosować w życiu codziennym, ale we wszystkich innych sprawach się mylił. Takie systemy reguł mogą być nie tylko aktywizowane (indukowane), ale także nauczane; przyswajamy je sobie jeszcze długo po zakończeniu okresu dorastania; a ludzie diametralnie się różnią pod względem tego, jakim zestawem abstrakcyjnych reguł się posługują.
Psychologowie początku XX wieku, którzy podważali znaczenie dyscypliny formalnej, mieli rację w pewnej bardzo ważnej kwestii: stawanie się coraz mądrzejszym nie jest tylko kwestią ćwiczenia mózgu. Umysł przypomina mięsień pod pewnymi względami, ale nie pod innymi. Dźwiganie dowolnych ciężarów uczyni Cię silniejszym, ale myślenie o czymkolwiek w stary, dobrze znany sposób raczej nie sprawi, że staniesz się mądrzejszy. Uczenie się łaciny prawie na pewno ma niewielki udział w poprawie zdolności rozumowania. Charakter pojęć i reguł, które próbujesz sobie przyswoić – oto, co ma decydujące znaczenie w budowaniu muskulatury umysłu. Niektóre pojęcia i reguły są bezużyteczne, inne okazują się bezcenne.

Pomysł na tę książkę zrodził się z mojej fascynacji faktem, że idee powstałe w jednej dziedzinie nauki mogą się okazać bardzo cenne w innych dyscyplinach. Ostatnio w kręgach naukowych popularne stało się słowo „interdyscyplinarny”. Jestem pewny, że część osób, które chętnie używają tego słowa, nie umiałaby wyjaśnić, dlaczego badania interdyscyplinarne to doskonały pomysł. Ale to prawda – zaraz się dowiesz, dlaczego.
Nauka często bywa opisywana jako „bezszwowa sieć” (seamless web). Wyrażenie to oznacza, że fakty, metody, teorie i reguły wnioskowania odkryte w jednej dziedzinie mogą być pomocne w innych. Filozofia i logika mogą zaś wpływać na rozumowanie w niemal wszystkich dziedzinach nauki.
Teoria pola sformułowana na gruncie fizyki dała początek teorii pola w psychologii. Fizycy cząstek korzystają z metod statystycznych opracowanych na potrzeby psychologów. Naukowcy zajmujący się badaniem praktyki rolniczej stworzyli narzędzia statystyczne, które stały się niezwykle ważne dla przedstawicieli nauk behawioralnych. Teorie opracowane przez psychologów, wyjaśniające, w jaki sposób szczury uczą się pokonywać labirynty, pomogły informatykom w pracach nad maszynami zdolnymi do uczenia się.
Sformułowana przez Darwina teoria doboru naturalnego zawdzięcza bardzo wiele teoriom osiemnastowiecznych filozofów szkockich, dotyczącym społeczeństwa, zwłaszcza teorii Adama Smitha, zgodnie z którą zamożność społeczeństwa jest owocem działań racjonalnych jednostek dążących do egoistycznych celów2.
Współcześni ekonomiści wnoszą ogromny wkład w zrozumienie ludzkiej inteligencji i samokontroli. Poglądy ekonomistów na temat tego, jak ludzie dokonują wyborów, zmieniły się pod wpływem psychologów poznawczych, a zbiór stosowanych przez ekonomistów narzędzi naukowych istotnie się poszerzył dzięki włączeniu technik eksperymentalnych wykorzystywanych przez psychologów społecznych.
Współcześni socjologowie zawdzięczają bardzo dużo osiemnasto- i dziewiętnastowiecznym filozofom, którzy tworzyli teorie na temat natury społeczeństwa. Psychologowie poznawczy i społeczni poszerzają zakres pytań stawianych na gruncie filozofii, a ostatnio zaczęli proponować rozwiązania zagadek, które od dawna nurtują filozofów. Filozoficzne pytania dotyczące etyki i teorii wiedzy wyznaczają kierunki badań prowadzonych przez psychologów i ekonomistów. Badania neuronaukowe i koncepcje formułowane przez przedstawicieli tej dyscypliny zmieniają psychologię, ekonomię i filozofię.
Kilka przykładów zaczerpniętych z moich badań pokaże, w jak wielkim stopniu jedna dyscyplina nauki może korzystać z odkryć innej dyscypliny.