Zdradziecki pakt

Data 23 sierpnia 1939 roku przeszła do historii jako nieformalny początek II Wojny Światowej. Podpisany w tym dniu pakt niemiecko-sowiecki ustalił podział łupów wojennych, a w jego wyniku osamotniona Polska znalazła się pomiędzy dwoma zaborczymi sąsiadami.

Pakt Ribbentrop-Mołotow był jednym z najważniejszych aktów politycznych XX wieku, prowadząc prostą drogą do II Wojny Światowej, a jego tragiczne skutki dotknęły bezpośrednio 50 milionów ludzi zamieszkujących tereny środkowej i wschodniej Europy. Ułatwił wojnę Hitlerowi, przyniósł okrutną okupację zachodniej części Polski, z towarzyszącymi temu zbrodniami i innymi aktami przemocy, a Stalinowi umożliwił zajęcie krajów bałtyckich, rozszerzenie strefy swoich wpływów na Bałkanach oraz masowe czystki etniczne i deportacje na ogromną skalę.

W ramach paktu Hitler i Stalin – dwaj najbardziej niesławni dyktatorzy dwudziestowiecznej Europy – znaleźli wspólny język. Ich reżimy współdziałały ze sobą przez dwadzieścia dwa miesiące – prawie jedną trzecią całego okresu wojny – w dziedzinie ekonomii, dostaw surowców i transferu technologii, umożliwiając III Rzeszy błyskawiczne zajęcie Polski, a później Francji, Belgii i Holandii. Stalin z kolei – oprócz zdobyczy terytorialnych – uzyskał dostęp do najnowszych technologii wojennych, co umożliwiło modernizację armii i przemysłu.

W perspektywie czasu pakt okazał się nader ważny i ma ogromne znaczenie dla zrozumienia nie tylko drugiej wojny światowej, ale i pięćdziesięciolecia powojennego, a granice wykreślone w pośpiechu przez Ribbentropa i Mołotowa okazały się zdumiewająco trwałe.

Roger Moorhouse w książce „Pakt diabłów” zgłębia szczegóły sojuszu, szukając odpowiedzi na pytanie, jakie cele przyświecały Adolfowi Hitlerowi i Józefowi Stalinowi, którzy sprzymierzyli się mimo istniejących fundamentalnych różnic ideologicznych między doktrynami komunizmu i nazizmu. Autor stara się pokazać drogę obu dyktatorów do sojuszu, prezentując daleko idący pragmatyzm Hitlera i Stalina, którzy zdecydowali się na zawieszenie broni, realizując wspólne i własne cele polityczne, militarne i gospodarcze.

Moorhouse zgłębia szczegóły paktu, szukając odpowiedzi na pytanie, jakie cele przyświecały
Hitlerowi i Stalinowi

W przypadku III Rzeszy sprawa wydaje się prosta i opiera się na odwleczeniu w czasie nieuniknionego starcia oraz zapewnieniu dostaw surowców i żywności na potrzeby wojny toczonej na froncie zachodnim. W przypadku Związku Sowieckiego motywy są bardziej skomplikowane. Oficjalne powojenne koncepcje sowieckich historyków prezentowały pakt jako uzyskanie niezbędnego czasu i technologii na przygotowanie Armii Czerwonej do wojny z III Rzeszą, pomijając aspekt mocarstwowych ambicji Stalina i chęć uzyskania znaczących zdobyczy terytorialnych przy cichym przyzwoleniu Hitlera.

Moorhouse przedstawia, jak silnie zmanipulowano powojenną historiografię nie tylko w Związku Sowieckim, ale i na Zachodzie oraz jak słaba jest wiedza o sojuszu niemiecko-sowieckim pośród mieszkańców zachodniej Europy. Ukazuje też jak Polacy i mieszkańcy krajów bałtyckich pielęgnują wiedzę o wydarzeniach będących następstwem paktu, natomiast Rosjanie wierzą w swój mit Wielkiej Wojny Ojczyźnianej i wciąż znajduje posłuch teza, że przypominanie o pakcie to „podważanie autorytetu Rosji” i „pomniejszanie jej wkładu w zwycięstwo nad faszyzmem”.

Los Polski jako konsekwencja paktu zajmuje sporo miejsca w książce. Wydarzenia 17 września, wspólne parady wojskowe Wehrmachtu i Armii Czerwonej, zbrodnia w Katyniu są przedstawione jako konsekwencje i wynik wpółpracy Hitlera i Stalina. To fakty znane w Polsce, ale na Zachodzie niekoniecznie. Moorhouse opisuje także losy krajów bałtyckich, Finlandii i Rumunii w kontekście cichego przyzwolenia Hitlera na działania Stalina w tych rejonach.

zasługą autora jest przedstawienie faktów w sposób przystępny
i zajmujący

Książka opiera się na bogatej dokumentacji, często mało znanej lub niedawno ujawnionej i zasługą autora jest przedstawienie faktów w sposób przystępny i zajmujący, choć z konieczności nieco skrótowy. Wybór wydarzeń dokonany dla zaprezentowania przyczyn i skutków paktu – choć arbitralny – daje czytelnikowi dobry pogląd na możliwe motywacje i oczekiwania stron sojuszu.

Tomasz Orwid