Złodziejka książek

Liesel Meminger swoją pierwszą książkę kradnie podczas pogrzebu młodszego brata. To dzięki „Podręcznikowi grabarza” uczy się czytać i odkrywa moc słów. Później przyjdzie czas na kolejne książki: płonące na stosach nazistów, ukryte w biblioteczce żony burmistrza i wreszcie te własnoręcznie napisane… Ale Liesel żyje w niebezpiecznych czasach. Kiedy jej przybrana rodzina udziela schronienia Żydowi, świat dziewczynki zmienia się na zawsze…

…zasługuje na miejsce obok „Dziennika” Anny Frank oraz „Nocy” Elie Wiesela. Ma szansę stać się pozycją klasyczną.
„USA Today”

Poruszająca i do głębi przejmująca.
„Washington Post”

„Dziecięcy Bestseller Roku” 2008
„Złodziejka książek” zdobyła największe uznanie dwóch gremiów jurorskich Nagrody PS IBBY „Dziecięcy Bestseller Roku”, sprawiając, że po raz pierwszy w osiemnastoletniej historii Nagrody obydwie statuetki przypadły tej samej książce. Wydawnictwo Nasza Księgarnia otrzymało dwie statuetki – Małego i Dużego Donga.

Markus Zusak urodził się w 1975 roku. Dorastał w Sydney, gdzie wciąż mieszka z żoną i dwójką dzieci. Jest autorem pięciu powieści, w tym „Posłańca” oraz „Złodziejki książek” – międzynarodowego bestsellera, przetłumaczonego na ponad czterdzieści języków.
Jego pierwsze trzy powieści („Moje tak zwane życie”, „Walczący Ruben Wolfe” i nietłumaczona na język polski „When Dogs Cry”, wydana też jako „Getting the Girl”), ukazały się w latach 1999–2001, zdobywając nagrody w Australii i USA.
„Posłaniec” (2002, polskie wydanie 2009) w 2003 roku otrzymał dwa wyróżnienia w Australii: Australian Children’s Book Council Book of the Year Award (Older Readers) i NSW Premier’s Literary Award (Ethel Turner Prize) oraz Printz Honour w Ameryce i nagrodę Deutscher Jugendliteratur w Niemczech.
Jednak największy sukces odniosła „Złodziejka książek”. Od pierwszego wydania w 2005 roku powieść przez 375 tygodni znajdowała się na liście bestsellerów „New York Timesa”. Do dziś zajmuje pierwsze miejsca na listach bestsellerów Amazon.com, Amazon.co.uk, „New York Timesa” oraz podobnych listach w wielu krajach Ameryki Południowej, Europy i Azji. Zdobyła liczne nagrody i wyróżnienia oraz została sfilmowana.

Adaptację filmową „Złodziejki książek” wyprodukowała wytwórnia Twentieth Century Fox. W filmie wyreżyserowanym przez zdobywcę nagrody Emmy, Briana Percivala („Downton Abbey”), zagrali m.in.: Geoffrey Rush („Blask”, „Jak zostać królem”), Emily Watson („Przełamując fale”, „Anna Karenina”) oraz Sophie Nelisse („Pan Lazhar”) jako Liesel Meminger, tytułowa złodziejka książek.

Markus Zusak
Złodziejka książek wyd. 2
Tłumaczenie Hanna Baltyn
Ilustrowała Trudy White
Wydawnictwo Nasza Księgarnia
Premiera: 22 stycznia 2014

Świeże powietrze, stary koszmar i co zrobić z żydowskim trupem

Któregoś dnia, gdy siedzieli nad Amper, Liesel powiedziała Rudy’emu, że chciałaby ukraść kolejną książkę z domu burmistrza.
Skończywszy Świstaka, kilkakrotnie przeczytała przy łóżku Maksa Zbędnego człowieka. Dużo do czytania tam zresztą nie było. Próbowała czytać Wzruszenie ramion i Podręcznik grabarza, ale żadna z książek nie pasowała do sytuacji. Pomyślała, że potrzeba czegoś nowego.
– Przeczytałaś przynajmniej tę ostatnią?
– Oczywiście, że przeczytałam.
– Dobra była? – Rudy cisnął kamieniem w wodę.
– Oczywiście, że dobra.
– „Oczywiście, że przeczytałam. Oczywiście, że dobra”. – Rudy próbował wyciągnąć z ziemi kolejny kamień, ale przeciął sobie palec.
– No i masz nauczkę.
– Saumensch!
Jeśli ktoś kończy rozmowę słowem Saumensch, Saukerl albo Arschloch, to znaczy, że został pokonany.

Warunki do kradzieży były idealne. Początek marca, mroczne popołudnie, kilka stopni powyżej zera – mniej zachęcające do wyjścia niż minus dziesięć. Na ulicach było więc pusto. Deszczyk mżył niczym grafit temperowanego ołówka.
– Idziemy?
– Jedziemy. Możesz wziąć jeden z naszych rowerów – powiedział Rudy.
Tym razem to Rudy chciał wleźć do środka.
– Moja kolej – oznajmił. Ręce przymarzały im do kierownic.
– Nie powinieneś, Rudy – odparła Liesel po krótkim zastanowieniu.
– Tam jest pełno mebli i ciemno. Taki idiota jak ty na pewno na coś wpadnie i się wywali.
– Dzięki za komplement. – Rudy nie był w pojednawczym nastroju.
– Poza tym okno jest wysoko. Trzeba zeskoczyć.
– Chcesz powiedzieć, że nie umiem skakać?
– Wcale nie. – Liesel mocniej nacisnęła pedały.
Minęli most i krętą drogą dojechali na szczyt Grandestrasse. Okno było otwarte.
Okrążyli dom, podobnie jak za pierwszym razem. Z zewnątrz mogli dostrzec, że w jednym z pomieszczeń na dole paliło się światło, najprawdopodobniej w kuchni. Jakiś cień poruszał się tam i z powrotem.
– Objedźmy dom parę razy – powiedział Rudy. – Dobrze, że wzięliśmy rowery, co?
– Tylko nie zapomnij zabrać swojego do domu.
– Bardzo śmieszne, Saumensch. Na szczęście jest trochę większy niż twoje śmierdzące buciory.

Jeździli tak może przez kwadrans. Żona burmistrza wciąż była na dole, co stanowiło pewną przeszkodę. Jak śmiała tak czujnie pilnować kuchni! Bo dla Rudy’ego prawdziwym celem była właśnie kuchnia. Chciałby się tam włamać, ukraść tyle jedzenia, ile się da, a jeśli starczyłoby mu czasu, mógłby ewentualnie wcisnąć jakąś książkę za pasek od spodni. Byle jaką. Słabością Rudy’ego była jego niecierpliwość.
– Późno się robi – powiedział, kierując rower do odjazdu.
– Jedziesz?
Liesel nie pojechała.
Nie mogła. Nie po to targała tego zardzewiałego grata pod górę, żeby wracać bez książki. Oparła kierownicę o śmietnik, rozejrzała się, czy nikt z sąsiadów nie patrzy, i wlazła na okno. Szybko, ale bez popłochu. Ściągnęła buty i miękko zeskoczyła na palce. Stopy przylgnęły do drewna.
Tym razem czuła się, o ile to możliwe, nieco swobodniej. Pozwoliła sobie na kilkakrotne okrążenie pokoju – jakże cenne chwile! – szukając pożądanego tytułu. Trzy lub cztery razy sięgnęła do półki. Pomyślała, że może warto ukraść kilka tomów, ale nie chciała zaburzać kruchego, wytworzonego przez siebie systemu. Na razie potrzebowała jednej książki. Oglądała półki i czekała. Za jej plecami czaiła się coraz głębsza ciemność. Pokój wypełnił zapach kurzu i złodziejstwa. I wtedy ją zobaczyła. Książka była czerwona, z czarnymi literami na grzbiecie. Der Traumträger. Tragarz snów. Pomyślała o Maksie Vandenburgu i jego snach. O winie. O przeżyciu. O porzuceniu rodziny. O walce z Führerem. Pomyślała też o własnych snach – o bracie zmarłym w pociągu, o jego pojawieniu się na schodach, niedaleko tego pokoju. Złodziejka książek ujrzała jego zakrwawione kolano. Upadł pchnięty jej własną ręką.

Wysunęła książkę z półki i wcisnęła ją pod pachę. Jednym płynnym susem wskoczyła na parapet i zeskoczyła na ziemię. Rudy miał już naszykowany jej rower i buty. Gdy tylko je włożyła, odjechali.
– Jezus Maria, Józefie święty, Meminger. – Rudy pierwszy raz powiedział do niej po nazwisku. – Jesteś całkiem szalona. Wiesz o tym?
– Wiem – Liesel pedałowała, jakby ją diabeł gonił.
Na moście Rudy podsumował swoje spostrzeżenia:
– Ci ludzie to albo kompletni wariaci, albo bardzo lubią świeże powietrze.

Drobna sugestia
A może przy Grandestrasse mieszkała kobieta, która z innych powodów celowo nie zamykała okna biblioteki.
Albo jestem cyniczny, albo pełen nadziei. Albo jedno i drugie.

Liesel ukryła Tragarza snów pod kurtką i zaczęła go czytać natychmiast po przekroczeniu progu domu. Siedząc na drewnianym krześle przy własnym łóżku, szepnęła:
– Mam nową książkę, Max. Specjalnie dla ciebie. Rozdział pierwszy: „Gdy tragarz snów przyszedł na świat, całe miasto spało…”.
Liesel codziennie czytała po dwa rozdziały. Jeden rano, przed wyjściem do szkoły, a drugi zaraz po powrocie do domu. W bezsenne noce czytywała jeszcze połówkę trzeciego. Czasem przy tym zasypiała i padała głową na brzeg łóżka.
Stało się to jej misją.
Ofiarowywała Maksowi Tragarza snów, jakby same słowa były zdolne go nakarmić. We wtorek zdawało jej się, że zauważyła jakiś ruch. Była gotowa przysiąc, że otworzył oczy. Jeśli nawet tak było, trwało ułamek sekundy. Raczej jednak należało to złożyć na karb przywidzenia lub myślenia życzeniowego.

W połowie marca cierpliwość zaczynała się wyczerpywać. Rosa Hubermann, kobieta idealna na kryzys, pewnego popołudnia w kuchni pękła. Podniosła głos, po czym natychmiast go ściszyła. Liesel przerwała lekturę i na palcach przeszła przez hol. Z tej odległości ledwo rozumiała słowa mamy. Kiedy je wreszcie usłyszała, pożałowała, bo były straszne. Jak samo życie.
Wypowiedź mamy
A co będzie, jeśli się nie obudzi? Co, jeśli nam tu umrze, Hansie? No, powiedz mi. Co, na Boga, zrobimy z ciałem? Nie może tu zostać, bo smród nas podusi. Na ulicę też go nie możemy wyrzucić. Nie możemy po prostu powiedzieć: „Nigdy nie zgadniecie, co znaleźliśmy rano w piwnicy…”. Natychmiast by nas zamknęli.
Miała całkowitą rację. Zwłoki Żyda to był poważny problem. Dlatego Hubermannowie starali się utrzymać Maksa przy życiu nie tylko dla jego dobra. Dla własnego też. Nawet papa, zwykle uosobienie spokoju, czuł na plecach oddech zagrożenia.
– Przestań – powiedział cichym, lecz twardym głosem. – Jeśli to się zdarzy, jeśli on umrze, będziemy musieli znaleźć jakiś sposób.
– Liesel przysięgłaby, że w tej chwili głośno przełknął ślinę. – Mam wózek, weźmie się parę starych prześcieradeł…
Liesel weszła do kuchni.
– Nie przeszkadzaj, Liesel – powiedział papa, nie podnosząc oczu.
Wbił wzrok w odwróconą łyżkę. Łokcie oparł na stole. Złodziejka książek nie odeszła. Usiadła przy stole. Z rękawów wyłoniły się zziębnięte ręce, a z ust wypadły słowa:
– On jeszcze nie umarł.
Słowa potoczyły się na sam środek stołu. Troje ludzi wpatrywało się w nie. Ich słabe nadzieje nie śmiały wyżej podnieść głowy. Jeszcze nie umarł. Jeszcze nie umarł. Następna kwestia należała do Rosy.
– Kto jest głodny?
Kolacja była może jedyną porą, w której letarg Maksa nie wydawał się tragedią. Nikt nie narzekał, że dzielą się we trójkę dodatkową porcją chleba, zupy czy ziemniaków. Wszyscy o tym wiedzieli, nikt tego głośno nie wypowiadał.
Kilka godzin później, w środku nocy, Liesel obudziła się, czując, że ma serce w gardle. (Sformułowanie to przyswoiła sobie z Tragarza snów, który był zupełnym przeciwieństwem Świstaka – opowiadał o opuszczonym chłopcu, pragnącym zostać księdzem). Usiadła wyprostowana i głośno wciągnęła powietrze.
– Liesel? – obrócił się papa. – Co się stało?
– Nic, papo, wszystko w porządku. – Skłamała. W tym momencie zobaczyła powtórnie swą senną wizję.

Wizja
Na początku wszystko jest tak, jak zawsze. Pociąg z równą prędkością posuwa się do przodu. Jej brat głośno kaszle. Tym razem jednak Liesel nie widzi jego twarzy ze wzrokiem wbitym w podłogę. Przechyla się z wolna. Unosi jego głowę i nagle widzi twarz Maksa Vandenburga z szeroko otwartymi oczami. On patrzy na nią. Na podłogę spada piórko. Ciało rośnie, staje się proporcjonalne do twarzy. Pociąg gwiżdże.

– Liesel?
– Mówiłam, że wszystko dobrze.
Drżąc, podniosła się z materaca. Otumaniona strachem powlokła się korytarzem do Maksa. Po kilku minutach spędzonych przy jego łóżku, kiedy już się uspokoiła, zaczęła interpretować swój sen. Czy zapowiadał śmierć Maksa? Czy był jedynie odbiciem rozmowy podsłuchanej w kuchni? Czy Max miał teraz zastąpić jej brata? Jak mogła w taki sposób odrzucać Wernera, krew z krwi, kość z kości? A może sen ujawnił jej najgłębiej ukryte pragnienie, żeby Max jednak umarł? Co było dobre dla Wernera, było dobre i dla tego Żyda.
– Czy tak właśnie myślę? – wyszeptała, stając nad łóżkiem. – Nie. – Sama w to nie wierzyła, a jej odpowiedź potwierdzał wyłaniający się z ciemności zbiór prezentów różnej wielkości i kształtu.
– Obudź się – powiedziała.
Max się nie obudził.
Jeszcze przez osiem dni.

Lekcję przerwało gwałtowne stukanie do drzwi.
– Proszę – powiedziała Frau Olendrich.
Drzwi otworzyły się i cała klasa spojrzała ze zdziwieniem na Rosę Hubermann. Jedno czy dwoje dzieci westchnęło na widok przysadzistej jak mała szafa kobiety o szyderczych, umalowanych ustach i chlorowych oczach. Legendarna Rosa Hubermann. Miała na sobie najlepsze niedzielne ubranie, tylko jej włosy były w nieładzie. Nauczycielka wyglądała na wystraszoną.
– Pani Hubermann… – zaczęła, gestykulując bezładnie. Rozejrzała się po klasie. – Liesel?
Liesel rzuciła spojrzenie Rudy’emu, wstała i podeszła do drzwi najszybciej, jak się dało, żeby zakończyć krępujący moment. Drzwi się zatrzasnęły i teraz stała na korytarzu sam na sam z Rosą.
– Co się stało, mamo?
– Nie nazywaj mnie mamą, Saumensch! – słowa leciały z prędkością serii z karabinu. – Moja szczotka!
Zza drzwi odezwał się wybuch śmiechu, szybko stłumiony.
– Mamo?
– Co, u diabła, zrobiłaś z moją szczotką, ty durna złodziejko? – Mama bulgotała dalej, choć oczy jej się śmiały. – Sto razy mówiłam, że masz nie ruszać moich rzeczy, ale kto mnie tam słucha! Na pewno nie ty! Tyrada trwała jeszcze parę minut, przerywana nieśmiałymi sugestiami Liesel co do prawdopodobnej lokalizacji szczotki. Potem Rosa nagle zamilkła i przyciągnęła Liesel do siebie. Jej szept był ledwo słyszalny.
– Sama mi mówiłaś, żeby na ciebie nakrzyczeć. Wtedy nikt nie będzie nic podejrzewał. – Obejrzała się na prawo i lewo, a jej głos był teraz niczym jedwab. – Obudził się, Liesel. Żyje. – Wyciągnęła z kieszeni ołowianego żołnierzyka. – Powiedział, żebym ci go dała. Najbardziej mu się spodobał. – Wręczyła go Liesel i się uśmiechnęła. Zanim dziewczynka zdołała się odezwać, magiczna chwila minęła.
Zastąpił ją wrzask: – No?! Odpowiadaj, co i jak! Co zrobiłaś z moją szczotką?
Żyje, pomyślała Liesel.
– Nic nie zrobiłam. Przykro mi, mamo. Ja…
– Do czego ty się nadajesz? – spytała Rosa i poczłapała do wyjścia.

Liesel stała samotnie w wysokim, wielkim holu. Ścisnęła w dłoni żołnierzyka. Instynkt pchał ją do domu, ale rozsądek na to nie zezwalał. Wcisnęła pogiętą figurkę do kieszeni i weszła do klasy. Dzieci czekały.
– Głupia krowa – wyszeptała pod nosem.
Klasa wybuchła śmiechem. Tylko Frau Olendrich się nie śmiała.
– Co to miało znaczyć?
Liesel była tak podniecona, że niczego się nie bała.
– Powiedziałam „głupia krowa”.
Ręka nauczycielki wylądowała na jej policzku.
– Nie wolno ci tak mówić o matce – powiedziała Frau Olendrich, ale na Liesel nie zrobiło to żadnego wrażenia. Stała z uśmiechem na twarzy. Czekała na Watschen. – Siadaj.
– Dobrze, Frau Olendrich.
Rudy nie wytrzymał.
– Jezus Maria, Józefie święty – wyszeptał. – Masz na twarzy jej rękę. Wielką czerwoną łapę z pięcioma palcami!
– I dobrze – powiedziała Liesel. Najważniejsze, że Max żył.

Kiedy po południu wróciła do domu, zastała go siedzącego w łóżku z przejechaną piłką na kolanach. Broda go swędziała, a spuchnięte oczy z trudem się otwierały. Na stoliku obok prezentów stał pusty talerz po zupie.
Nie przywitali się.
Wszystko było kanciaste.
Drzwi skrzypnęły, dziewczynka weszła, stanęła i spojrzała na talerz.
– Mama wmusiła to w ciebie? – Przytaknął, szczęśliwy i zmęczony.
– Było bardzo dobre.
– Zupa mamy? Naprawdę?
– Dzięki za prezenty. – Lekkie skrzywienie warg trudno było wziąć za uśmiech. – Dzięki za chmurę. Twój papa mi wszystko opowiedział. Minęła godzina, nim Liesel wydusiła z siebie prawdę.
– Nie wiedzieliśmy, co z tobą robić, Max.
– Masz na myśli, jak pozbyć się zwłok? – zrozumiał od razu.
– Przepraszam cię.
– Nie przepraszaj. – Nie był obrażony. – Mieliście rację, zastanawiając się nad tym. – Machinalnie bawił się piłką. – W waszej sytuacji martwy Żyd byłby jeszcze gorszy niż żywy.
– Miałam sen. – Opowiedziała mu go szczegółowo, nie wypuszczając z dłoni żołnierzyka. Znów chciała się usprawiedliwić, ale Max jej nie pozwolił.
– Liesel, nigdy mnie nie przepraszaj. To ja powinienem przepraszać ciebie. – Obrzucił wzrokiem podarki. – Sama popatrz na to wszystko. – Wziął do ręki guzik. – Rosa mówiła, że codziennie mi czytałaś. Nawet po trzy razy dziennie. – Obrócił oczy na zasłony, jakby chciał przez nie przeniknąć. Poprawił się na łóżku i milczał, wypowiadając w myślach bezgłośne zdania. Na jego twarzy pojawił się lęk, a potem wyznał: – Wiesz, Liesel, boję się. Boję się, że znowu zasnę.
– Wtedy będę ci czytać – rezolutnie odparła Liesel. – I będę cię bić po twarzy, żebyś nie spał. Odłożę książkę i będę potrząsać tobą tak długo, aż się obudzisz.

Wieczorem i nocą Liesel znów czytała Maksowi Vandenburgowi. Siedział zasłuchany i całkiem przebudzony aż do dziesiątej. Kiedy Liesel zrobiła krótką przerwę, zauważyła, że Max usnął. Trąciła go, zaniepokojona. Ocknął się.
Zasypiał jeszcze trzy razy. Dwa razy go obudziła.
Przez następne cztery dni budził się w łóżku Liesel, potem przy kominku, a od połowy kwietnia na powrót w piwnicy. Zdrowie mu wróciło, broda została zgolona, nawet odrobinę przybrał na wadze. W wewnętrznym świecie Liesel nastało uspokojenie. Na zewnątrz świat zaczynał chwiać się w posadach. Pod koniec marca bomby spadły na Lubekę. Następna w kolejce była Kolonia i wiele innych niemieckich miast, łącznie z Monachium.
Tak, wojna, ten zły szef, rozkazywała zza mych pleców.
„Rób swoje, rób swoje”.
Nadlatywały bomby – a wraz z nimi i ja.