Ptakologia

Poznajcie Damy: stado kur o niezwykłych osobowościach, które opracowują różne sposoby radzenia sobie z drapieżnikami i traktują Sy, jakby była gwiazdą rocka.

Poznajcie Maję i Zuniego, dwa kolibry, które wylęgły się z jaj wielkości ziaren fasoli. Są tak delikatne, że mówi się o nich „opierzone bąbelki powietrza”, a mimo to władają niebem.

Poznajcie Śnieżka, kakadu, którego filmy o tym, jak tańczy, zawojowały YouTube, a on sam uczy teraz dzieci tańca, ale i żako Alexa, potrafiącego mówić, liczyć i… kłamać.

Poznajcie też myszołowce Łunę i Zadymę, doskonałych łowców, i gołębie, których zdolności wracania do domu wciąż nie udało się zrozumieć. Poznajcie także wrony, które wykorzystują nas do swoich celów.

Poznajcie wreszcie kazuary, które jednym ciosem ogromnego pazura są w stanie rozpłatać człowieka.

Każde z tych stworzeń na zawsze zmieni wasze zdanie o tym, jakie naprawdę są ptaki. I jak wiele nas – ludzi – z nimi łączy.

Przyroda jest piękniejsza i bardziej fascynująca, niż wymaga od niej ewolucja. Patrząc na ptaki, widać cudowniejsze życie, które my, ograniczeni zmysłami, dopiero zaczęliśmy dostrzegać. Polecam Ptakologię każdemu, komu zależy na zrozumieniu przyrody, a także każdemu, kto częściej marzy, patrząc w niebo niż na wyświetlacz smartfona. Niech śpiew ptaków zawsze będzie z wami.
Łukasz Bożycki, fotograf, biolog, radiowiec

Sy Montgomery – poetka, przyrodcznika i Indiana Jones w jednej osobie – jest pisarką, autorką scenariuszy telewizyjnych, która pisze zarówno dla dzieci, jak i dla dorosłych. Jej książki były nagradzane i nominowane do ważnych nagród, w tym do prestiżowej National Books Award.
Podczas wypraw zdarzały się jej dziwne przygody. W Zairze gonił ją rozwścieczony goryl, w Kostaryce ugryzł nietoperz wampir, na Borneo rozebrał orangutan, a w Indiach omal nie pożarł tygrys. Pracowała także w Manitobie przy jamie wypełnionej osiemnastoma tysiącami węży pończoszników, pielęgnowała tarantulę w Gujanie Francuskiej. W mongolskich górach Ałtaju szukała panter śnieżnych, a w lesie mglistym w Papui Nowej Gwinei drzewiaków, niewielkich torbaczy. Nie ma dla niej miejsc zbyt odległych.
Mieszka w New Hampshire, gdzie swego czasu poznała Christophera Hogwooda, o którym napisała bestsellerową książkę “Dobra świnka, dobra” (Marginesy 2015), i skąd wyrusza w swoje wyprawy, jak ta do Amazonii, by napisać “Podróż różowych delfinów” (Marginesy 2016).

Wstęp

Bardzo długo nosiłam tę książkę w sercu.
Od czasów, gdy miałam przywilej żyć wśród dzikich emu i prowadzić nad nimi badania w Australii Południowej w 1984 roku, chciałam napisać książkę o ptakach. Chociaż o emu wspominałam tu czy tam, nie udało mi się stworzyć całej książki o ptakach głównie dlatego, że ssaki wyskakiwały przed szereg: a to szympansy, a to goryle czy orangutany. A to tygrysy ludojady. A to delfiny z Amazonki. A to znów irbisy śnieżne. Drzewiaki. Nasza cudowna świnia Christopher Hogwood. Odkładanie tej książki nie było celowe, ale kto wie, może i dobrze się złożyło. Łatwiej zrozumieć bliskich nam ssaczych krewnych; ptaki są znacznie odleglejsze i bardziej enigmatyczne. W zasadzie cały czas starałam się zgłębić ich tajemnicę.
Ptaki kształtowały mnie od czasów dzieciństwa. Zawsze lubiłam je oglądać, czytać o nich i uczyć się od nich. Co jednak ważniejsze, ptaki zawsze zjawiały się w moim życiu w krytycznych momentach, aby podnieść mnie na duchu i uspokoić skołatane serce.
Pierwszy mężczyzna, który się do mnie kiedykolwiek zalecał – byłam tylko dzieckiem, ale bardzo go kochałam – był ptakiem. Miałam siedem lat, a on nazywał się Jerry. Ten samiec szmaragdolotki meksykańskiej wrócił ze mną pewnego dnia ze sklepu, w którym sprzedawano mydło i powidło. I chociaż cieszyłam się, kiedy po raz pierwszy zdecydował się przysiąść mi na dłoni i gdy wreszcie sam do mnie przyleciał, poczułam się zaszczycona wtedy, gdy zwymiotował na mój palec. Mimo że nigdy nie widziałam, aby jakieś inne stworzenie robiło coś podobnego, zrozumiałam, co się dzieje: on mnie karmił. Pokazywał w ten sposób swoje głębokie zaufanie i miłość. I robił tak tylko mnie. Uznał mnie za swoją partnerkę. Byłam urzeczona i zaszczycona wszystkim, co się z nim wiązało. Uwielbiałam sposób, w jaki wykorzystywał swój zakrzywiony dziób, by rozłupywać okrągłe ziarnka prosa. Przekłuwał łupinkę dolną częścią dzioba, zdejmował ją, przykładał ziarno do prążkowanego podniebienia i dociskał je silnym, umięśnionym językiem. Jerry był ekscytująco inny od wszystkiego, co znałam. Nawet jego system trawienny radykalnie się różnił od układu trawiennego ssaków, co wyraźnie widziałam na przykładzie jego odchodów, które wystrzykiwał jednym otworem, a dwukolorowy pakiecik zawierał oba rodzaje skutków przemiany materii. I oczywiście uwielbiałam to, że Jerry mógł latać. Pozwalałam mu na to bardzo często, co doprowadzało moją matkę do rozpaczy. Lubił bowiem przesiadywać na kryształowym żyrandolu wiszącym nad jej ukochanym mahoniowym stołem. Konsekwencje możecie sobie sami wyobrazić.
Ludzie pytali, czy chcę nauczyć Jerry’ego mówić. Nie chciałam. Miałam już znajomych, którzy mówili. Chciałam, żeby to on nauczył mnie tego, co wie. Zdawałam sobie sprawę, że to on jest mistrzem, a ja – uczniem. Wśród wielu rzeczy, które mi pokazał, było to, że ptaki trącają w nas czułe struny i zmieniają tym samym nasze życie. Nasi praprzodkowie wiedzieli o tym doskonale. Wizerunki ptaków zdobią ściany jaskiń w Lascaux, towarzysząc prehistorycznym ludziom na polowaniu. Łatwo sobie wyobrazić, dlaczego ludzie rzeźbili sylwetki ptaków na grobowcach już w 2600 roku przed naszą erą. Ptaki latają w powietrzu, unoszą się w żywiole, którym oddychamy; symbolizują duszę. Od poezji sufickiej po mity rdzennych Amerykanów, od egipskich grobowców po tapiserie z motywami biblijnymi widać, że ptaki nas fascynują. Swoim pięknem, pieśniami, lotem i obcością pobudzają nasze najskrytsze dążenia. Nawet te spotykane na co dzień (pamiętacie nowelę Mewa Richarda Bacha?) mają moc wywołania silnych emocji i inspirowania.
Nic dziwnego, że obserwacja ptaków staje się coraz częstszym sposobem spędzania wolnego czasu w Stanach Zjednoczonych i jednym z najpopularniejszych hobby na świecie. Na szczęście istnieje kilkaset wspaniałych książek o ptakach i ich rozpoznawaniu. Ptakologia do nich nie należy. Zamiast tego na kolejnych stronach natkniecie się na dylemat, o którym pisze brytyjski autor Tim Dee w A Year on the Wing [Roku na skrzydle]: „Szukamy prawdy o ptakach poprzez kolekcjonowanie ich i klasyfikowanie”. Prawda o nich nam się jednak wymyka. Tak wspomina słonkę, którą w wieku trzynastu lat rozpoznał i opisał w swoim notatniku: „Byłem pewien naszego rozpoznania […], lecz dawało nam to tak mało, że czułem, jakby pokazano mi ptaka i jednocześnie ukryto go przede mną”. Nazywa to „trwałym stanem obserwacji ptaków”. Możemy znać ptaka, możemy go sklasyfikować i przez obserwację dodać go do swojej „osobistej listy życiowej”, ale wciąż umyka nam jego istota.
Mimo że ptaki tłoczą się wokół nas, większość z nich jest obca. Nie znamy ich jako jednostek. Bardzo mało wiemy, jak by to było stać się ptakiem. Gdybyśmy wiedzieli, oniemielibyśmy. Taki jest cel tej książki: sprawienie, abyśmy znów czuli zarówno podziw, jak i więź z tymi żyjącymi wśród nas skrzydlatymi odmieńcami.
Ptaki są jedynymi dzikimi zwierzętami, które człowiek widuje każdego dnia. Nieważne, gdzie mieszkamy, one są tuż obok. Zbyt wielu z nas bierze jednak ich obecność za pewnik. Nie doceniamy tego, jak bardzo są dziwne, jak odmienne. Nie zdajemy sobie sprawy, że one naprawdę są z innego świata.
Ich serca wyglądają jak serca krokodyli. Ptaki są pokryte zmodyfikowanymi łuskami – nazywamy je piórami. Ptaki mają pneumatyczne kości. Wypełniają je worki powietrzne. Nie mają rąk. Wykluwają się z jaj. Z naukowego punktu widzenia gromada ptaków (Aves) – istot, na które w większości nie zwracamy uwagi – nie może bardziej się od nas różnić. Nie myślimy nawet o ptakach jako o „zwierzętach” (choć rzecz jasna nimi są – tak jak i ludzie). Za „zwierzęta” uważamy ssaczych pobratymców, z którymi łączy nas oczywiste pokrewieństwo. Łatwo zobaczyć bratnią duszę, gdy spojrzy się w oczy szympansowi, w końcu dzielimy ponad dziewięćdziesiąt osiem procent DNA. Każdy z nas może mieć transfuzję krwi od szympansa. Łączy nas wspólny przodek sprzed pięciu milionów lat. Właściwie wszystkie żyjące obecnie ssaki (z wyjątkiem niektórych torbaczy, takich jak kangury, składające jaja dziobaki i kolczatki) dzielą z ludźmi co najmniej dziewięćdziesiąt procent materiału genetycznego. Nie dalej jak sto milionów lat temu żył nasz wspólny przodek – ten, od którego pochodzimy my i nawet najbardziej się od nas różniące ssaki łożyskowe. Ostatni przodek, który łączy nas z ptakami, żył 325–350 milionów lat temu.
Ptak jest od nas tak odległy jak dinozaur. W przeciwieństwie do wymarłych bestii jury i kredy ptaki są jednak wszędzie – na naszych chodnikach, w karmnikach, na talerzach części z nas. I pomimo odmiennych ścieżek ewolucyjnych naukowcy coraz częściej zaczynają głośno mówić o tym, w jak niesamowitym stopniu emocje i zdolności intelektualne ptaków są podobne do naszych.
Aby zrozumieć ptaki, należy docenić zarówno ich skrajną odmienność, jak i podobieństwo. Co sprawia, że ptak jest ptakiem? Aby odpowiedzieć na to pytanie, opisuję tu swoje przygody z siedmioma różnymi gatunkami. Każdy rozdział omawia inny aspekt ptasiej istoty. Oto siedem podstawowych prawd o ptakach.
Pierwsze, co moim zdaniem musicie wiedzieć o ptakach, to że każdy z nich ma osobowość. Dlatego zaczynam tę książkę od Dam, moich czułych, inteligentnych i niezwykle oryginalnych kur, które przychodzą na zawołanie, uwielbiają odwiedzać sąsiadów i przyjaźnią się lub walczą z innymi kurami. Chociaż stado to przede wszystkim społeczność, każda kura jest inna, a osobowość każdej z nich okazuje się niezwykle istotna dla dynamiki stada. Ludzie, którzy rzadko stykają się z kurami, zawsze są zdziwieni, kiedy się o tym dowiadują – pamiętajcie więc, że gdy traficie między ptaki, musicie być przygotowani na spore zaskoczenie.
Druga podstawowa prawda jest taka, że ptaki są dinozaurami. Zapewne trudno to dostrzec, kiedy patrzycie na puszystą sikorkę w karmniku, ale staje się oczywiste, kiedy przedzieracie się przez australijski las deszczowy w stanie Queensland w poszukiwaniu siedemdziesięciokilogramowego kazuara, ptaka wielkości człowieka, mającego na czaszce kostną narośl w kształcie hełmu i po zabójczym pazurze na każdej stopie. Idąc po śladach ptaka, które jako żywo przypominały ślady tyranozaura, podróżowałam w czasie ku erze cudownych przemian.
Linia dinozaurów, które stały się ptakami, zostawiła ziemię na rzecz nieba. W ten sposób ptaki całkowicie zmieniły swoje ciała – i wewnątrz, i na zewnątrz. My, ssaki, składamy się głównie z ciężkich płynów, ale, jak podkreślam w jednym z rozdziałów: ptaki są zrobione z powietrza. Ich kości są puste, pióra ważą więcej niż szkielet. Ciała są pełne worków powietrznych, a pióra, także wydrążone, są stworzone do łapania powietrza i poruszania nim. Ptaki to w zasadzie pokryte piórami bąbelki powietrza – niezwykle frustrujący fakt dla ptasich rehabilitantów, ponieważ ich trud polega na leczeniu lub wychowywaniu istot, których kruchość jest konieczna do zdobywania nieba. Miałam ogromne szczęście poznać kobietę, której praca jest znacznie trudniejsza niż większości ptasich rehabilitantów. Specjalność Brendy Sherburn to odchowywanie osieroconych piskląt kolibrów, ptaków wykluwających się z jaj wielkości ziarna fasoli i mających po wykluciu gabaryty trzmiela. Są spowitym w światło powietrzem – najlżejszymi ptakami na niebie.
O czym jeszcze musimy wiedzieć, zanim zaczniemy rozumieć, co czyni ptaka ptakiem? Przede wszystkim o jego dzikości. Nawet papużka falista czy kura na podwórku jest dziksza od większości ssaków. Postanowiłam więc zgłębić tajniki sokolnictwa, ponieważ jastrzębie i sokoły są kwintesencją genialnego instynktu, który najpełniej ukazuje dzikość wszystkich ptaków.
Ptaki umieją patrzeć na świat w sposób, który nam jest obcy. Mogą zobaczyć polaryzację światła i ultrafiolet. Widzą kolory, o których nam się nawet nie śniło. Wyczuwają pole magnetyczne Ziemi, kierują się subtelnymi zmianami zapachu i ciśnienia atmosferycznego. Chłoną obce nam aspekty tego świata i używają ich do okrążania kuli ziemskiej. Dopiero teraz zaczynamy pojmować, jak ptakom udaje się dokonywać tych niezwykłych wyczynów, a pomagają nam w tym jedne z najzwyczajniejszych i najbardziej niedocenianych ptaków, gołębie – bohaterowie piątego rozdziału.
Nie dość, że ptaki zostały obdarzone instynktami i zmysłami, których nam brakuje, ich potencjał intelektualny bywa szokująco zbieżny z naszym. Niektóre doceniają sztukę i są w stanie nauczyć się rozróżniać obrazy Moneta i Maneta. Inne lubią tańczyć – i podczas zbierania materiałów do tej książki tańczyłam z jednym z nich. Wokalne zdolności ptaków są oczywiście tak legendarne, że w wielu kulturach mówi się, że to ptaki nauczyły ludzi muzyki. Są ptaki, które potrafią z sensem rozmawiać z nami w naszym języku – coś, czego, zdaniem wielu naukowców, zapewne nie byliby w stanie zrobić nasi bliscy człowiekowaci kuzyni, neandertalczycy. Ptaki jednak umieją i piszę o tym, co nam mówią.
I wreszcie, aby zrozumieć prawdę o ptakach, musimy uznać ich wszechobecność: ptaki są wszędzie. Ostatni rozdział opowiada o wyprawie do zimowiska wron, gdzie można spotkać dziesiątki tysięcy ptaków, kolonie, które niegdyś mieszkały na terenach wiejskich, lecz – podobnie jak większość ludzi na całym świecie – przeniosły się do miast. Jak mieszkańcy miasta reagują na nowych sąsiadów? I czy to mówi nam coś o przyszłości ludzi i ptaków mieszkających razem na tej pięknej, zielonej ziemi?

Kiedy zaczęłam zbierać materiały do książki, zadzwoniła do mnie z niezwykłą propozycją moja przyjaciółka Gretchen Vogel: powinnyśmy wybrać się razem do kościoła. Wychowałam się w rodzinie metodystów, ona – katolików, ale miała na myśli Pierwszy Uniwersalistyczny Kościół w West Chesterfield w stanie New Hampshire, około godziny jazdy samochodem od mojego domu i dwudziestu minut od jej. W lokalnym dzienniku przeczytała o kazaniu, które miało zostać wygłoszone w tym tygodniu. Jego tytuł brzmiał: Ptakologia. Jak mogłam się oprzeć?
W małym kościółku z 1830 roku w prezbiterium nie wisiał krzyż, a sufit pomalowano na jasnoniebiesko, w kolor nieba. Tamtej niedzieli Gretchen i ja dołączyłyśmy do grupki sześciu wiernych. Mszę odprawiała wizytująca pastorka, wielebna Elaine Bomford. Uśmiechnięta, elokwentna kobieta w okolicach pięćdziesiątki przywitała nas wyznaniem, że słowo „ptakologia” to jej wynalazek. Wymyśliła „ptakologa”, aby opisać osobę, która – w przeciwieństwie do ornitologa, człowieka z fikuśnym stopniem naukowym – nie ukończyła żadnych studiów kierunkowych. Aby zostać ptakologiem, powiedziała, „musisz po prostu cenić ptaki i w jakiś sposób być za nie wdzięczny”. Wszyscy możemy stać się ptakologami, dodała – i powinniśmy do tego dążyć. Ponieważ oglądanie ptaków „wzmacnia duszę”. Ptakolog, wyjaśniła, „doświadcza widocznej w ptakach boskości stworzenia”.
To w dużej mierze odpowiada temu, co zawsze czułam na widok ptaka – jakiegokolwiek. Starożytni wierzyli, że ptaki zsyłają wiadomości od bogów: czy bitwa zostanie wygrana czy nie, czy miasto spłynie dostatkiem czy też dotknie je głód. Ptaki przynoszą nam wieści, ale niekoniecznie takie, jakich szukali starożytni. Przez wzgląd na odmienny rodowód, ponieważ zbudowane są z innych materiałów niż my, z racji mocy, które posiadają, a my nie, i ponieważ – mimo zasadniczych różnic – w dużym stopniu łączy nas doświadczenie umysłowe i emocjonalne, ptaki przynoszą nam wiadomości o wiele ważniejsze niż te dotyczące ludzkiego życia. Przynoszą wieści o ważniejszym i cudowniejszym życiu, o świecie, który my, ograniczeni ludzkimi zmysłami, ledwie zaczęliśmy dostrzegać.
Ptaki uczą nas szacunku – cnoty, która, jak pisze klasyk i filozof Paul Woodruff, „zaczyna się od dogłębnego zrozumienia ludzkich ograniczeń”. Żadne istoty nie uświadamiają nam naszych ograniczeń lepiej niż ptaki. Kiedy widzimy ptaka w locie lub pozwalamy sercu roztopić się w dźwiękach ich pieśni, wzbiera przed nami tajemnica świata – tajemnica, którą chcemy objąć, a nie posiąść.
Tamtego dnia w kościele wielebna Bomford poprosiła nas, abyśmy przeczytali z nią na głos fragment książki Terry Tempest Williams Refuge [Schronienie].
– „Modlę się do ptaków” – czytaliśmy – „ponieważ wierzę, że uniosą wieści mojego serca…”.
Och, tak – pomyślałam. Nadszedł właśnie czas migracji i na widok każdego „V” nad głową modliłam się o ich bezpieczną podróż.
– „Modlę się do ptaków” – kontynuowaliśmy – „ponieważ przypominają mi bardziej to, co kocham, niż to, czego się boję…”.
Pomyślałam o czasie spędzonym z emu. Od pierwszego wejrzenia zakochałam się w nich dziko, namiętnie i całą sobą. Pracowałam wtedy sama na terenie rezerwatu wombatów w outbacku* i zbierałam próbki roślinne. W pewnej chwili podniosłam głowę i je zobaczyłam: trzy ptaki wielkości wyprostowanego człowieka, zbliżające się do mnie na długich, pełnych gracji, wyginających się do tyłu nogach – tak silnych, że mogłyby zakończyć moje życie jednym kopnięciem. Nagle poczułam, że choć są takie dziwne, doskonale je znam. Nie było miejsca na strach. Moje serce wypełnił podziw.
Czytając słowa Terry Tempest Williams, podziękowałam wszystkim ptakom, które w życiu kochałam: mojej szmaragdolotce meksykańskiej Jerry’emu, nimfie Kokopelli, która lubiła siedzieć mi na głowie i gwizdać motyw przewodni z National Geographic, gdy rozmawiałam przez telefon, moim ukochanym Damom. Wtedy oczywiście nie wiedziałam, że dzięki pracy nad tą książką pokocham znacznie więcej ptaków: tańczącego kakadu Śnieżka, myszołowce o imionach Jazz, Ogień i Dym, umiejącego mówić żako, Griffina, dwa osierocone kolibry, które – kiedy piszę te słowa – mogą dzięki Bogu wychowywać własne dzieci gdzieś w Kalifornii.
– „…I na koniec moich modłów” – czytało kilkoro z nas zgromadzonych tego ranka w kościele, ptaki – „uczą mnie słuchać”.

To była moja modlitwa, kiedy zaczęłam pracę nad książką. Mam nadzieję, że ptaki, które spotkacie na kolejnych stronach, nauczą tego również was.
Sy Montgomery
19 maja 2009
Hancock, New Hampshire

* Rozległe, niemal niezamieszkane, w dużej części pustynne i półpustynne obszary środkowej Australii (wszystkie przypisy pochodzą od tłumacza).