Kres albo przełom

Zbliżająca się wielkimi krokami starość i związane z tym faktem rozterki Tomasz Jastrun uczynił motorem swojej najnowszej powieści pt. „Wyszedł z siebie i nie wrócił”. Jej bohater Franciszek, niegdyś odnoszący duże sukcesy malarz, ma pięćdziesiąt sześć lat i z typowym dla Jastruna autoironicznym poczuciem humoru kontempluje wszystko, co się z tym wiekiem wiąże.

Irytuje go własne ciało zmieniające się w coraz mniej przyjemną wizualnie powłokę, relacje w dogorywającym małżeństwie, stagnacja w karierze. I czas. Czas coraz szybciej upływający. „Czemu z wiekiem czas płynie szybciej? Franciszek odkrył, na czym polega to złudzenie. Tak samo jest z drogą: kiedy idzie się nią po raz pierwszy, okropnie się dłuży, im częściej nią chodzimy, tym wydaje się krótsza. Dlatego czas dzieciństwa bywa taki obszerny, kolorowy i pachnący: wszystko jest nowe i jeszcze niepoznane”. Czy na Franciszka czeka jeszcze coś pozytywnego?

Zdarzenia jakie stają się udziałem malarza Jastrun umiejscowił w najbardziej bieżącej polskiej rzeczywistości, w której niewiele jest miejsca dla sztuki i głębszych wzruszeń. W tle egzystencjalnych przemyśleń przewija się polityczna zawierucha doprowadzająca do sporów publicznych i ich odpowiedników w rodzinach. Usadowienie się po przeciwnych stronach politycznej barykady poróżniło Franciszka z bratem Leonem, każde ich spotkanie prędzej czy później sprowadza się do agresywnych dyskusji i długotrwałej awersji. „Podobne rozmowy odbywały się w całej Polsce, zwykle już się odbyły i podzieliły rodziny” – pisze Jastrun i dodaje w odniesieniu do swego bohatera: „Do końca życia będzie mieszkał w kraju pękniętym na pół i podzielonym na dwa wrogie plemiona”.

W tym pejzażu Franciszka trawi bezradność. Kiedyś, za młodych lat, był zaangażowany w ruch opozycyjny, w którym brał udział studiując jeszcze na Akademii Sztuk Pięknych. Teraz pozostaje mu tylko wspomnienie tamtych czasów, poczucie, że był wtedy przydatny i miał na cokolwiek wpływ, nawet jeśli niewielki, to jednak jakikolwiek. A teraz? Teraz Franciszek patrzy, jak na jego oczach partie polityczne dzielą naród prowadząc swoje własne rozgrywki, ale nie potrafi zrobić nic, co mogłoby realnie pomóc w naprawieniu tej sytuacji.

W jego życiu podobnie sprawy się mają na niwie zawodowej. Także i tutaj bezradność i rozczarowanie, to uczucia jakie Franciszka nie opuszczają. Jego twórczość przestała się liczyć w stopniu, w jakim liczyła się dawniej, publiczność i krytyka woli nową sztukę, której Franciszek nie rozumie i nie ceni, zasklepiony w swoim spojrzeniu na rzeczywistość nie potrafi odnieść się do otaczających go przemian. Nie potrafi i nie chce. A może nie potrafi, bo nie chce?

Powieść stanowi narysowane grubą kreską uporządkowanie bieżącej sytuacji społecznej, portret położenia, w jakim znalazł się polski inteligent u kresu drugiej dekady XXI wieku.

Powieść „Wyszedł z siebie i nie wrócił” stanowi narysowane grubą kreską uporządkowanie bieżącej sytuacji społecznej, portret położenia, w jakim znalazł się polski inteligent u kresu drugiej dekady XXI wieku. Pisząc o Franciszku Tomasz Jastrun pokazuje, w jaki sposób demony współczesności niszczą dojrzałego człowieka, przesłaniając mu możliwość realnej oceny dorobku swojego życia i znalezienia sposobu na to, by wciąż być przydatnym i do tego usatysfakcjonowanym z dotychczasowej egzystencji i widoków na przyszłą.

W powieści znalazło się też miejsce dla uniwersalnych refleksji o świecie, w którym przyszło nam żyć, aktualnych nie tylko w Polsce. „Dlatego taka smutna jest nasza cywilizacja – tych, co mają za wiele, nic już nie cieszy, ci, którzy mają za mało, cierpią, gdyż też chcą mieć za dużo. Równość, wolność i demokracja są więc u źródeł buntu i naszego kryzysu. I nie jest to bunt głodnych, lecz łakomych” – pisze Jastrun. Smutne i trafne.

Perypetiom Franciszka bliżej do felietonowego komentarza niż powieści obyczajowej, choć formalnie z pewnością właśnie tak należałoby zakwalifikować tę lekturę. Pragnienie buntu i bierność nieustannie się w niej przeplatają, toczą ze sobą bój o duszę Franciszka. Czytelnikowi pozostaje odkrycie, która z tych dwóch postaw zwycięży. ■Robert Wiśniewski

Sam na peronie

Franciszek obudził się o jedenastej rano i miał wyrzuty sumienia. Czuł, że się spóźnił i Warszawa już mu odjechała.
Został sam na peronie, na dodatek w łóżku. Bierze środek nasenny, wtedy bywa, że śpi za długo. Pierwsze przebudzenie jest o świcie, kiedy łapie go skurcz w łydce. Częściej w lewej niż w prawej. Jęczy z bólu i w półśnie masuje nogę. Od wielu lat nie dzieli łóżka z żoną, wyrzucił go stamtąd ich synek, kiedy był maluchem i sypiał z matką. I tak już zostało: śpią teraz oddzielnie. Marzena nie wybaczyłaby mu hałasów o świcie. Potem szybko na powrót zasypia. Kiedy budzi się ostatecznie, zwykle około dziesiątej, czuje ulgę. Od lat prześladują go sny, jest w nich zawsze jakaś niemożność zanurzona po uszy w grozie. Nie da się opisać, jak karkołomne i udręczające są te sny. Czas w nich płynie odmiennie niż na jawie, dlatego kiedy Franciszek otworzy oczy, sen rozpływa się w pamięci jak kolorowy dymek. Ten sen żył jednak uparcie, może dlatego, że snuł się bez komplikacji, które we śnie mają inną logikę i są nie do pojęcia po przebudzeniu. Sytuacja zdawała się bez wyjścia, uciekał po drabinie nie wiadomo przed kim, w samej tylko koszuli, goły od pasa w dół, na pewno szło o życie, wiedział, że goniący widzi jego bezbronną nagość, i nagle drabinie skończyły się szczeble. Wtedy się obudził. Za oknem słońce, niebo bez chmur. Sikorka z żółtym brzuszkiem i czarną czapeczką na głowie siedziała na cienkiej gałęzi i wcale nie bała się jej rozkołysania.
– Franek, no wstawaj – powiedział.
Żal mu było żegnać się z poduszką, która przytulała się do głowy. Ostatnio coraz częściej mówi na głos do siebie.
W drodze do łazienki dopadły go rozpaczliwe myśli: moja sytuacja jest tragiczna, kredyt na mieszkanie niespłacony, wszystko, co namalowałem do tej pory, jest niewystarczające, łysieję, mam poważne problemy z kręgosłupem, z żoną stosunki zachmurzone, cierpię na nadciśnienie, dlatego grozi mi udar, wkrótce będzie ze mnie wrak człowieka, nowotwory rosną wokół jak grzyby po deszczu, a Polskę łupią barbarzyńcy. I jak to możliwe, że mam już tyle lat? Czy to jest sprawiedliwe, że tak szybko, coraz szybciej biegnie mi czas? Pomyślał: lata lecą, a my fruniemy za nimi, chociaż bez skrzydeł, zasysani przez wieczny pęd. Ma pięćdziesiąt sześć lat, za chwilę sześćdziesiąt, co brzmi czerstwo i beznadziejnie, do osiemdziesięciu rzut kamieniem. Czemu z wiekiem czas płynie szybciej? Franciszek odkrył, na czym polega to złudzenie.
Tak samo jest z drogą: kiedy idzie się nią po raz pierwszy, okropnie się dłuży, im częściej nią chodzimy, tym wydaje się krótsza. Dlatego czas dzieciństwa bywa taki obszerny, kolorowy i pachnący: wszystko jest nowe i jeszcze niepoznane.
– Kurwa, kurwa, kurwa! – krzyczy nagle, nie w jakiejś konkretnej sprawie, tak ogólnie do życia i świata.
Zawsze rano jest zaplątany w sobie, ale prysznic go rozplątuje. Zanim Franciszek wejdzie do kabiny, spogląda w lustro. Worki pod oczami, no, powiedzmy woreczki, zmarszczki nad brwiami, te brwi mają ochotę zacząć siwieć, wysokie czoło z zarysem pierwszych zmarszczek, włosy już rzadkie z białymi pasmami i dwie głębokie bruzdy na policzkach, jakby przeszedł nimi stary oracz z pługiem. Kąciki ust, które kiedyś biegły do góry, teraz poszły w dół. Jego twarz będzie wkrótce luźnym workiem na czaszkę, jak u wszystkich starych ludzi. Wyjmuje siusiaka, kiedyś był z niego dumny, teraz zdaje mu się żałosny, jak wyrostek robaczkowy. Kiedy siusia, próbuje zaczerpnąć z tego aktu choć odrobinkę przyjemności. Siusia długo i jakby z trudem, pewnie powiększona prostata, czyli gruczoł krokowy, obrzydliwa nazwa, za często siusia, ale boi się pójść do urologa, raz się zapisał, okazało się, że to kobieta, więc zrezygnował, strumień jest ledwie-ledwie, ostatnie krople sprawiają mu niemal rozkosz, pojękuje, potrząsa, ściąga spodnie od piżamy i koszulę, ma za duży brzuch, obrzydliwość. Wchodzi do kabiny prysznicowej. Puszcza wodę. Jej pierwsze uderzenia bolą. Ale po chwili jest już dobrze, coraz lepiej. Jego sytuacja jest trudna, ale nie beznadziejna. Odpływ przytkany, wszystko się psuje w tym mieszkaniu, woda układa się w lejek i znika leniwie, ale pewna swego. W dzieciństwie bał się, że taki lejek w wannie wessie go do rury kanalizacyjnej. Teraz ma inne lęki. Gorąca woda je rozpuszcza, szkoda, że nie na zawsze.
Czy nie podobnie jest z naszą przeszłością? Rozpada się na kawałki, potem topnieje, aż zupełnie znika.
Nie znosi golenia, jest wtedy skazany, by długo patrzeć w swoją twarz. Jeśli patrzymy na siebie krótko, dawne oblicza nakładają się na to ostatnie i tworzą życzliwy filtr.
– Miałem twarz, teraz mam gębę – mówi do lustra, jakby czuł do niego żal.
Zerka bez sympatii na wagę. Staje na niej zwykle rano zupełnie goły, rano jest nieco lżejszy niż wieczorem, co z tego, skoro i tak waży za dużo. Podobnie jest z ciśnieniem. Mierzy sobie często, kiedyś mierzył codziennie. Bierze już środki na nadciśnienie. Dożywocie. A brzuch jest jak obce ciało. Garb z przodu. Chociaż inni mają większe. Coraz mniej pocieszają go cudze nieszczęścia. Gdyby tak można było zdjąć brzuch i zakopać jak zdechłego szczura. Codziennie rano postanawia, że będzie się odchudzał, wieczorem jednak ponosi klęskę. Podjada dlatego, że jest mu źle lub średnio na duszy, a jak wiadomo, istnieje tajne połączenie między żołądkiem a duszą. Kiedyś bez trudu robił siedemdziesiąt pompek, trenował dżudo. Ale to było dawno. Teraz ledwie zrobi pięć, co za upadek!
W kuchni szykuje sobie kawę instant, paskudna, za to łatwa i szybka, jak kobieta lekkich obyczajów. Tak mawia. Po przebudzeniu wszystko musi być łatwe. Nie ma siły na komplikacje. Do kawy spożywa rogalik z miodem. Od kilkudziesięciu lat je to samo. Bez wyjątków. Dziwne, że mu się nie nudzi. Bierze pilota do ręki i ogląda TVN 24. Pilnie śledzi wydarzenia w Polsce i na świecie. Ciekawe, co dzisiaj złego zdarzyło się w ojczyźnie… Oprócz zimnej wojny domowej, która gorzeje na całego, pies pogryzł dziecko, nie wiadomo, czy przeżyje, biedne dziecko i biedny pies. Co zwierzak jest winien? Jest stworzony do gryzienia, jak on do cierpienia. We wsi Maciejów czarne audi wpadło na drzewo, dwie osoby nie żyją. W innej wsi mąż zabił żonę lub na odwrót. Tak bywa. Za to żaden terrorysta nie wysadził się w powietrze w nocnym klubie, nie wjechał ciężarówką w tłum, nie spadł porwany samolot, nie było trzęsienia ziemi. Wyjątkowy dzień. Napisy na pasku przypominają, że Rosja znowu nam grozi, ten Putin ma lisią twarz, Państwo Islamskie rozbite, ale terroryści wszędzie czyhają. Prezydentem Stanów Zjednoczonych jest błazen. I ujawnia się całe zło, które zdawało się, że odleciało z Europy na zawsze. Franciszek odkrył, że odkąd świat stał się globalnym miasteczkiem, mord jednego człowieka dotyczy wszystkich. Punkt dla terrorystów.
A każda wojna domowa jest teraz wojną światową. W Polsce dom wariatów, obudziły się wszystkie nasze demony. Na razie ta wojna jest zimna, ale czy nie zmieni się w gorącą? Wojna domowa Franciszka też jest światowa, skoro wszędzie pięćdziesiąt procent małżeństw się rozchodzi, a drugie pięćdziesiąt nie, zapewne dlatego, że nie mają już na to siły.
– Znowu śniadanie przy telewizorze – mówi z wyrzutem żona, jakby był dzieckiem, które trzeba upominać.
Wydaje się jednak, że Marzena jest w dobrotliwym nastroju. Uwielbia sobotę, nie przepada za swoją pracą. W zwykły dzień wstaje o siódmej rano i nie może mu wybaczyć, że śpi, jak długo chce. Odkrył, że żona zazdrości mu różnych rzeczy, także tego, że jest artystą. On zazdrości jej tylko orgazmów. Ma wielokrotne i monstrualne. Jego rozkosz przy nich to tyle co kot napłakał. Franciszek rzadko maluje w domu, częściej w pracowni, więc nie ma dla niego dni wolnych, ale też czuje ulgę, kiedy jest sobota.
W weekend spada napięcie, które jak prąd przenika miasto. Marzena robi sobie kawę. Lubi dobrą, ma swój ekspres, do którego nie dopuszcza męża. Franciszek nie ma ręki do techniki, czegokolwiek dotknie, to psuje. Tak ona uważa. I może nawet jest w tym trochę prawdy.
– Słyszałam twoje krzyki?
– Uderzyłem się w głowę – kłamie. – Mówiłem, że szafka powinna być w innym miejscu.
– Jak nie masz o co się czepiać, to czepiasz się o szafkę.
– Ja się nie czepiam.
– To co robisz?!
Kiedy Marzena zaczyna mówić gniewnym głosem, jakby nie swoim, on ma od razu żołądek w gardle. I czuje, że rośnie mu ciśnienie. Po co nakłamał z tą szafką?
– No dobrze, nie o szafkę, o muszlę sedesową – odpowiada ze złością.
– Jak mogłeś głową o muszlę?
– Rzygałem.
– Dlaczego? – W jej głosie pobrzmiewa nieufność.
– Bo jestem w ciąży.
I siekiera zawisła w powietrzu.
Wyłącza telewizor i żeby nie martwić się o siebie, martwi się o los swoich wnuków. Jaki będzie świat, kiedy dorosną? Nigdy nie czuł takiej trwogi. Globalne zagrożenie wystarczy, przynajmniej w domu pragnie świętego spokoju.
Pyta więc pojednawczo:
– Wypijesz ze mną swoją superkawę, a ja z tobą swoją niezdrową niby-kawę?
Mówi tak życzliwie, jak tylko potrafi , niemal pokornie, przyjmując jej punkt widzenia. Czasami kłócą się o jego kawę. Zawsze pierwszy wyciąga dłoń w geście pojednania. Nie jest w stanie żyć w trującej atmosferze niezgody. Ona nigdy nie inicjuje pokoju. Tak ma. Gdyby obcięła mu palec przez nieuwagę, nie powiedziałaby „przepraszam”, tylko „a gdzie ty się pchałeś z paluchami?”.
Siadają oboje do stołu. Ona elegancko ubrana, umalowana, chociaż nigdzie nie wychodzi. Jak zawsze gra pozorami, w środku marmolada. Przed laty dał się na to nabrać. Wygląda młodo, ładnie, więcej niż ładnie, ale nie potrafi oszukać czasu. Wkrótce będzie miała klimakterium, nie do wiary, przecież jeszcze wczoraj była młoda, czy ja to wytrzymam, skoro już teraz jest taka nerwowa? Kochają się coraz rzadziej, to jej wina, i tylko na jeźdźca, ona tak lubi, a on ulega. Najwyraźniej chce dominować. Feministka. Przyznajmy, że nie jest to dla niego wielkie poświęcenie, podnieca go jej rozkosz. Dlatego tak dziwnie patrzy na kobiety jadące konno, trochę podniecony, nieco rozbawiony. Jakiś czas temu, kiedy żona, tańcząc na nim, zdawała się zrywać do lotu jak świetlisty ptak, w jej napiętej szyi i zmienionej twarzy ujrzał nagle zarys starej kobiety. Od tej chwili minęło trochę lat i ten zarys stał się wyraźnym rysunkiem. Marzena jest o dziesięć lat od niego młodsza. Prędzej czy później upodobni się do swojej matki, która zmarła niedawno. Na raka piersi. Tego raka Marzena śmiertelnie się boi, to przecież dziedziczne. Dwa razy dziennie bada sobie piersi. U Franciszka w rodzinie na szczęście nikt nie umarł na raka. Co z tego, skoro tysiące innych chorób tylko czyha, by się do niego dobrać? Ojciec odszedł na udar po kilku miesiącach leżenia, był sparaliżowany. Franciszek miał wtedy dwanaście lat. A jego ojciec, taki silny i wszechwładny, zmienił się w niemowlę i trzeba było zmieniać mu pampersy. Franciszek jest pewien, że umrze przed żoną. Byle nie tak jak ojciec. Tego boi się najbardziej. Ani ręką, ani nogą, ani głową. Nawet skończyć ze sobą nie ma jak. Koszmar.
Czasami wyobraża sobie swój pogrzeb. Marzena, dzieci, wnuki, garstka znajomych, kruki kraczą i ksiądz kracze. Powinien zażyczyć sobie świeckiego pogrzebu, ale taki jest jeszcze smutniejszy. Najlepiej byłoby rozpłynąć się w powietrzu. Więc każe się spalić. Co jest bardziej obrzydliwe niż rozkładające się zwłoki? Spalić i rozsypać. Czy to drugie jest w Polsce dozwolone? Nawet tego nie wie. Gdy pochłonie go nieistnienie, obrazy, które kiedyś namalował, z upływem czasu bezimienne, będą krążyć, przysiadając na długo w mieszkaniach jakichś obcych ludzi, by patrzeć na ich zasrane życie, jak się starzeją, potwornieją i umierają. To przekleństwo malarza, że oddaje swoje obrazy w obce ręce.
Czy nie podobnie jest z dziećmi? Kiedy sprzedaje obraz, zawsze czuje rozpacz. Nabywcy, chociaż na ogół bez pojęcia o malarstwie, wybiorą zawsze najlepszy, z którym nie chce się rozstać.