Wojenna miłość

Losy dwójki głównych bohaterów stały się dla Katji Kettu punktem wyjścia do niezapomnianej opowieści o naturze ludzkiej i zdolności człowieka do skrajnych i przeciwstawnych zachowań. Z jednej strony wojenna brutalność, okrucieństwo i brzydota, z drugiej łagodność, empatia i marzenia o lepszej przyszłości. “Akuszerka” to również wkład Kettu w dyskusję o mrocznej i niejednoznacznej historii kraju ojczystego, tego jej dwudziestowiecznego wycinka, gdy nic nie było czarne albo białe.

Pisarka odkrywając niechlubne fakty zagrzebane głęboko w świadomości Finów zmusiła swych rodaków do refleksji. Nie jest to jednak powieść hermetyczna, czytelna jedynie dla osób znających z doświadczenia fińską historię bądź teoretycznie nią zainteresowanych – to lektura dla każdego, kto chce podjąć trud zrozumienia jak skrajne sytuacje przekładają się na ludzkie decyzje i czyny.

Kettu opowiada w „Akuszerce” historię miłości niemieckiego oficera i fińskiej akuszerki – miłości kuriozalnej i, zdawałoby się, nie mającej prawa się narodzić. Miłości rozwijającej się w brutalnej rzeczywistości niemieckiego obozu jenieckiego, gdzie rządzi zdziczenie, śmierć i zniszczenie. Jest rok 1944, w Europie trwa wojna, w odległej Laponii zwykli mieszkańcy starają się przeżyć w trudnych wojennych warunkach, niemiecka armia więzi jeńców w obozach, a ze wschodu nadciągają niczym hordy barbarzyńców armie sowieckie. Miejscowa akuszerka, nazywana przez sąsiadów Krzywym Okiem i otoczona ich pogardą z powodu swojego pochodzenia i fizycznej odmienności, zakochuje się w przypadkowo spotkanym esesmanie i fotografie wojennym, Johannie Angelhurście. Nowe uczucie jest na tyle silne i gwałtowne, że skłania akuszerkę do zgłoszenia się na ochotnika do pracy w obozie jenieckim, do którego został skierowany niemiecki oficer. Dla jej ukochanego, Johannesa – żyjącego w głębokim poczuciu winy z powodu wydarzeń, w których brał udział w początkach wojny na Ukrainie, wojenna miłość stanie się nadzieją na uwolnienie od koszmarów z przeszłości.

Tak zaczyna się historia miłości niemożliwej, gdzie relacje i uczucia łączące tę dziwną parę są skomplikowane, ewoluują w miarę zmieniającej się sytuacji na pobliskim froncie, a dodatkowo odciskają na nich swoje piętno wojenny chaos i okrutne wydarzenia. Katja Kettu stawia przed czytelnikiem zadanie samodzielnego poskładania historii z opowieści kilkorga narratorów, fragmentów listów i licznych retrospekcji. Brak chronologii wydarzeń dodaje fabule dramatyzmu, grozy i głębi, stopniowo odsłaniając przed czytelnikiem kolejne warstwy powieści.

Główna bohaterka wykreowana przez Kettu to kobieta budząca skrajne emocje czytelnika, od współczucia po fascynację i odrazę. Wielowymiarowa i kontrowersyjna, targana sprzecznymi uczuciami: od ślepego zauroczenia zakochanej kobiety i zwierzęcego przywiązania, po zazdrość i nienawiść. To postać za wszelką cenę dążąca do celu, bez liczenia się z nikim i niczym, ale wyrażająca sporo współczucia dla towarzyszy niedoli. Walka o miłość stanie się dla niej głównym celem i poniesie tego konsekwencje.

‘Akuszerka’ Katji Kettu to historia budząca grozę, a jednocześnie piękna opowieść dająca nadzieję

Poznawanie jej historii jest wstrząsające, opisy wojennego koszmaru nie stronią bowiem od naturalizmu, nie pozostawiając pola dla wyobraźni, a język boleśnie dosadny i dosłowny, mocno zabarwiony emocjami, nie jest językiem dla osób wrażliwych. “Akuszerka” Katji Kettu to historia budząca grozę, a jednocześnie piękna opowieść dająca nadzieję – o miłości, która daje ocalenie, oraz o tym, do czego zdolny jest człowiek walczący o swoje szczęście. To także moralitet o demonach wojny i piekle na ziemi stworzonym naszymi rękami, o granicach człowieczeństwa, winie, karze i wyrzutach sumienia, których nie można się pozbyć. ■Robert Wiśniewski

Przedmowa

Dzienniki i zapiski przedstawione w tej książce są autorstwa osób żyjących w tamtych czasach. Niżej podpisana otrzymała je w roku 1985 wraz z kufrem pomalowanym w kwieciste ludowe wzory. Dla jasności należy wspomnieć, że wiadomości wysyłane znad Fiordu Martwego Człowieka są dwojakiego rodzaju. Pseudonim Redhead wskazuje na informacje przekazywane łącznikowi Gestapo i Głównego Urzędu Bezpieczeństwa Trzeciej Rzeszy RSHA, natomiast pseudonim Łowca Wielorybów należał do człowieka, który nadawał sygnały od organizacji wywiadowczej aliantów SOE (Special Operation Executive). Utrzymywano więc wówczas kontakt z co najmniej dwoma wrogimi wobec siebie organizacjami wywiadowczymi. Natomiast nie zachowały się wiadomości wysyłane sowieckiej siatce szpiegowskiej NKWD.
W sprawie lokalizacji Fiordu Martwego Człowieka istnieją nieścisłości. Niektóre współrzędne wskazują na zachodnią stronę Ifjord, a inne na Varangerfjorden lub okolice Kirkenes. Wystąpił tu prawdopodobnie paradoks Struvego, kryjący się w pomiarach wykonanych przez astronoma Friedricha Georga Wilhelma Struvego na linii od Morza Arktycznego do Morza Czarnego. Ekipa tego badacza dotarła nad Morze Arktyczne w roku 1855. Celem wyprawy było oszacowanie dokładnej wielkości globu ziemskiego oraz udowodnienie, że jest on spłaszczony na biegunach. Sieć pomiarowa Struvego składa się z dwustu sześćdziesięciu ośmiu wież triangulacyjnych i dwustu sześćdziesięciu pięciu punktów pomiarowych w Norwegii, Szwecji, Rosji, krajach bałtyckich, Mołdawii i na Ukrainie. Ze względu na wyjątkowo silne pole magnetyczne wyniki uzyskane na fiordach wschodniej Ruiji i Finnmarku zawierają rozbieżności wynoszące kilkadziesiąt stopni: „Bardzo się boję, że tam… na skraju świata znajduje się zakątek, który nie został zaznaczony na żadnej mapie. Tam granica kraju jest goła i biała i do tej białości ciągną teraz wszyscy”.
HELENA ANGELHURST
Sammatti, 8.05.2011

Kochana Córko,
mam nadzieję, że mi wybaczysz. Patrzę na morze, stojąc na skale w tym samym zagłębieniu, z którego po raz pierwszy zobaczyłem wieloryby. Od tego czasu minęły cztery lata, dwa miesiące i pięć dni. Wieloryby wpłynęły na wody fi ordu jak wielkie rozbawione wyspy. Wieczorem śpiewały mi do snu, a senne marzenia były dla mnie bardziej rzeczywiste niż mglista zasłona utrzymująca się za dnia. We śnie czeka na mnie Twoja matka o białej szyi, jedyna kobieta, którą kiedykolwiek kochałem.
Przeładowuję mojego mauzera, nic innego nie pozostaje mi do roboty, jestem przygotowany na wizytę tych, którzy nadejdą. W kufrze pomalowanym w kwiaty znajduje się dwadzieścia zeszytów, a w nich informacje i współrzędne. Teraz zaciągam się najmocniejszym w świecie dymem i nie jestem smutny.
Gdybym tylko wiedział, kogo stamtąd przyślą. Człowieka SOE, Kupca, a może Hyyryläinena? Desantowanych z NKWD? Rudego czy kogoś innego z Gestapo. Ponieważ wiem dobrze to, co przeczuwałem już od dawna. To miejsce zostało trafnie nazwane Fiordem Martwego Człowieka. Myślałem, że to określenie stworzone przez aliantów na użytek Lapończyków, ale teraz wiem, że to ja jestem Martwym Człowiekiem.

PAŹDZIERNIK 1944
Fiord Martwego Człowieka

Jestem akuszerką z łaski Boga i kreślę te słowa do ciebie, Johannesie. W swojej mądrości nasz Pan Wszechmogący dał mi ze wszystkich ludzi na świecie umiejętność ofiarowywania życia jednym, a niszczenia innych. W ciągu całego mojego zagubionego w pożodze świata istnienia robiłam obie te rzeczy, niosłam życie i śmierć na przemian, i nie wiem, czy moje losy wynikają z rytmu naszych czasów, czy z tego, że Pan to sobie zaplanował jak najdokładniej. Ta umiejętność jest moim krzyżem i ocaleniem, moim ciężarem i wyrokiem, i wyznacza mi krętą drogę z dala od domu i Ciebie, ukochany. Kreślę te wspomnienia nad brzegiem fiordu położonego po zachodniej stronie Ifjord. Zima nie nadeszła jeszcze nad Morze Arktyczne, chociaż to już październik. Powietrze jest lepkie i zimne. Ziemia niebieskoczarna, a niebo przypomina zmarszczone czoło Boga.
Jak wiesz, jestem złą i niedouczoną akuszerką, nic nieznaczącą osobą o szorstkiej duszy. Wszystkiego, co umiem, nauczyłam się w ostatnich latach wojny dzięki penisowi i zakrwawionej ziemi. Jednakże wcześniej już wiedziałam, że w chwili narodzin wydobywa się z nas wszystkich płacz smakujący jak surowe mięso.
Teraz wiem również, że my wszyscy zdążymy wylać w życiu dużo łez, wykrzyczeć wiele skarg i jękliwych żalów, i że człowiek płacze zarówno w okopach, jak i w sztabie Wehrmachtu, w namiotach, zapędzony w kocioł niedaleko Kuolajärvi, od czasu do czasu, niekiedy z radości, a innym razem z żalu, i czasem z belką w oku lub lufą karabinu przystawioną do głowy, tak po prostu, i dlatego tą miarą łez każdy biedak na tym padole dostał od Boga prawo do życia.
Ja też opłakuję, choć jeszcze nie wiem co. Samą siebie czy też fakt, że nie rozumiem, po której stronie znalazłam się w tej wojnie. Bowiem teraz Fin, wbrew swojej zajęczej naturze, napadł na niemieckiego owczarka i przepędza go, gdzie pieprz rośnie, a jednocześnie ruski niedźwiedź atakuje cichaczem od strony Varanger i Petsamo, więc w Laponii panuje wielka niepewność. Każdy na tych ugorach płacze, członek Samoobrony opłakuje zdradzone ideały, jegier gnijące w ziemi uda swojej fałszywej lotty*, które jeszcze wczoraj przywodziły na myśl ciało niemowlęcia, a turkaweczka z kantyny słomiane himmeli** wiszące w oknie.

* Lotta – członkini fińskiej kobiecej organizacji Lott a Svärd, działającej na rzecz obrony kraju w latach 1920‒1944. (Wszystkie przypisy pochodzą od tłumaczki).
** Himmeli – ozdoba ze słomy wieszana pod sufitem.

Jedynie komunista się cieszy, bo podnosi się z gównianego bagna jak z owłosionej ruskiej macicy. Ale jego się także zmusi do płaczu, bo w swoim życiu spotkałam tylko jednego człowieka, który nie potrafił ronić łez. Był to nasz przyjaciel Herman Gödel, człowiek, któremu do rąk przylepiały się złoto i zaszczyty niczym do czarnego miętusa, gdy podnoszą go z dna, żeby zaczerpnął powietrza danego nam przez Stwórcę. O nim muszę ci jeszcze opowiedzieć, ale to później. Teraz nie mam na to sił. Dziś wieczorem niebieski pył świata unosi się nad fiordem, a wojenna suka Hilma tuli się do moich nóg, szukając bezpieczeństwa. Już postanowiłam: muszę ci o wszystkim opowiedzieć, oczyścić się. Porzuciłam swoją służbę dla Trzeciej Rzeszy i zrezygnowałam z doczesnego życia, żeby rozliczyć się ze sobą i moim Panem. Teraz wreszcie mogę chwycić za pióro, które już od wielu dni leży obok zeszytu z woskowanymi okładkami.
Wiem, Johannesie, że jesteś gdzieś tutaj. Być może leżysz w ciężarówce, pojmany przez Ruskich, z wybitymi oczami, albo idziesz, kulejąc, przez doliny z nogą pogryzioną przez lisa polarnego, lecz żywy. Czuję to. W tym świecie nieszczęśników i ludzi grzesznych zdaniem wielu nie mam rozumu, ale miłości mi nie brakuje. Mam nadzieję, że dzięki tym słowom ja także się dowiem, jak ze złego czerwonego szczeniaka i zwariowanej wiejskiej suki wyrósł Anioł Trzeciej Rzeszy i budząca strach kochanica SS-Obersturmführera i jak trafiłam do Zweiglager 322 w Titowce, żeby ucinać jaja ogierom i wykonywać robotę Anioła Śmierci.

PAŹDZIERNIK 1944
Fiord Martwego Człowieka

Do Chaty Martwego Człowieka przybyłam równo dziesięć dni temu. Pod koniec światowego pożaru, którego doświadczyłam, powinien podziękować Stwórcy każdy, kto uratował się przed organami Stalina i którego mroźne bestie śmierci nie zdążyły zagryźć w lodowym piekle Petsamo. Szwaby wyrzuciły mnie i mojego psa z pancernika SS „Donau” niecałe dwa tygodnie po naszym wyjeździe z Kirkenes, a Anglicy prawie nas zatopili. Po angielskiej herbatce na okręcie nie pozostało żadne sprawne urządzenie nawigacyjne, a radio i sondy do wychwytywania łodzi podwodnych zostały popsute. Dryfowaliśmy na morzu i w tym czasie, gdy dowództwo leżało w ładowni powalone alergią na nikiel, na pokładzie snuli się cierpiący na chorobę morską strzelcy alpejscy i różni poborowi. Wówczas wydarzyły się takie rzeczy, o których nie chcę mówić i przez które rzucono mnie na pastwę morza. Najgorsze było to, że zabrano mi mapę i kompas.
Burza szalała przez cały tydzień i w latrynach śmierdziało rzygowinami i ropą. Jednak tamtego ranka morze się nagle uspokoiło. Wilgotne, mgliste powietrze łaskotało mi twarz, gdy malutki Aleksiej Ignatienko podszedł do mnie. Ruski Chłopaczek był na okręcie jedynym, który wiedział, jak trzymać stery, i dlatego mógł poruszać się swobodnie w swoich nowych butach z bydlęcej skóry, niezatrzymywany przez nikogo. Pod pachą miał nieodłączne szachy. Pamiętam, że kiedyś zaśmiałeś się, mówiąc: „Oto chłopak, po którym zostają w pamięci przede wszystkim uszy”. Ale byłeś w błędzie. Aleksiej nie namawiał mnie tym razem na grę, tylko powiedział:
‒ Doktorko, czas ruszać.
Następnie nazwał mnie po raz pierwszy moim własnym imieniem i zrozumiałam, że zrównano mnie z jeńcami albo stałam się kimś jeszcze gorszym. Zakręciło mi się w głowie. Czekałam na tę chwilę. Pomacałam moje nowe zęby z wielorybiej kości (opowiem ci o tym, kochany Johannesie, później!) i spytałam:
‒ A mapa?
Aleksiej pokręcił głową. Spojrzeliśmy na morze tonące w kłębach mgły.
‒ Teraz jest dobra pogoda.
To było kłamstwo. Wiedzieliśmy oboje, że właśnie takiej pogody łowcy wielorybów boją się bardziej niż wojennej zawieruchy na morzu. W taki dzień powierzchniowe prądy łapią okręt i, zanim załoga się zorientuje, mogą go wypchnąć na otwarte morze nawet na odległość setek mil. Nie potępiam mojego fałszywego młodego przyjaciela. Bez Aleksieja Ingatienki po prostu wrzucono by mnie do morza. Żołnierze Armii Górskiej leżący na pokładzie mieli dość wojny, głodu, źle funkcjonującego zaopatrzenia, popsutych konserw szwedzkich i argentyńskich, braku skarpet i dziurawych nocników, jęków kalek oraz ciągłego lodowatego wiatru i zamieci. Ale przede wszystkim mieli dosyć mnie, Fräulein Schwester.
Zgodziłam się wejść bez oporu do łodzi. Aleksiej Ignatienko podał mi mauzera. Ścisnęłam jego zimną kolbę, gdy zobaczyłam, którzy z zaufanych więźniów chwycili za wiosła. Jeden z nich, ten który nosił futro renifera z kościanymi zapinkami, nazywał się Montja. Zaufany jeniec z obozu w Titowce. Domyśliłam się, że zabije mnie natychmiast, gdy tylko stracimy z oczu okręt. Wstrzymałam oddech i weszłam do łodzi. Krzyknęłam do Aleksieja Ignatienki:
‒ Czy w mauzerze są naboje?
‒ Nie.
Zanim zdążyłam usiąść na ławce, coś lepkiego spadło mi na głowę i pociekło na kołnierz munduru. Nie odwróciłam się. W ostatniej chwili przez reling przeskoczyła mała istota i wdrapała się zręcznie do łodzi. Była to Masza, skolcka* dziewczynka.
‒ Barmuszko**, nie zostawiaj mnie!

* Skolci – grupa etniczna wchodząca w skład narodu Saamów zamieszkującego Laponię.
** Barmuszka – akuszerka, położna.

To pierwsze słowa, jakie dziewczynka powiedziała od tygodni, ale wcale mnie to nie ucieszyło. Po tym wszystkim to szczenię chce iść ze mną na śmierć. Próbowałam wypchnąć ją z łodzi, ale mały pokurcz przywarł do mojego futra z wilka jak wesz do drwala, więc zostawiono nas obie na pastwę morza. Aleksiej Ignatienko wyjrzał jeszcze przez burtę, wyciągając cienką szyję, i krzyknął:
‒ Ja ci dał życie, ty dasz światu swój uśmiech!
Zabrzmiało to tak strasznie smutno po słowiańsku i tak głupio, że zaparło mi dech w piersi, chciałam mu odkrzyknąć coś w tym rodzaju, że jak się ma nieswoje zęby w gębie, to trudno się śmiać, ale zamiast tego rozległy się grubiańskie komentarze zgromadzonych wokół Aleksieja Ignatienki Niemców, którzy awanturowali się i krzyczeli, jakby wylewała się z nich teraz cała wojenna gorycz i uraza.
‒ Finnenlümmel*! Zdrajczyni!
Gęste jak sperma drobinki śliny spadły na moją twarz. Montja pokazał na mnie i złapał się za krocze. Zamknęłam oczy. Zaciskając mocno powieki, pożegnałam się z nimi krótko:
‒ Krzyżyk na drogę!
Echo wyzwisk rzucanych przez Niemców cichło szybko, gdy oddalaliśmy się od burty statku. Ciemna stalowa góra zniknęła w kłębiącej się mgle. Czułam, jak morze pod nami wydycha długie, milowe westchnienia. Nie patrzyłam na hiwisów**, a zwłaszcza na Montję.

* Finnenlümmel (niem.) – fiński łajdak.
** Hiwisi – byli radzieccy jeńcy wojenni pomagający Niemcom w pracach fizycznych.

Ściskałam w kieszeni kolbę mauzera. Serce waliło mi, jakby chciało wyskoczyć z piersi. Co ten Montja zamierza? Drewniana pałka kołysała się przymocowana do jego plecionego paska, zrabowanego skolckim więźniom. Broń miał na pewno ukrytą w kieszeni płaszcza ze srebrnymi lamówkami. Montja był bogatym człowiekiem, gdy opuszczał obóz, i z jego oczu biła pogarda, kiedy tak patrzył na nas, jak siedziałyśmy, kołysząc się, na ławce. Dwie walizki przywiązane do koromysła, wyblakłe wilcze futro i zrobione przez Lispet, pięknie obrobione szydełkiem rękawiczki. Bojaźliwa wojenna suka Hilma i niema skolcka dziewczynka Masza. Nic innego nie pozostało mi po poprzednim życiu. Masza przysunęła się do mnie i zaczęła ssać mój kciuk. To właśnie robiła cały czas, choć już duża. Na widok tego ssania hiwisi się roześmiali i pewnie dlatego Montja postanowił mi zabrać te pięknie dziergane rękawiczki.
Hiwisi zostawili mnie na pierwszej lepszej wysepce. Skubany Montja, bałkański onanista. Taki to dżentelmen, który wierzył, że trypra można wyleczyć, pieprząc foki albo wsadzając fiuta w cipę młodego łososia. Nawet gdy próbował, to nie docierało do niego, że ryba czegoś takiego nie ma. Zabrał mi rękawiczki i przeciągnął ręką po szyi, robiąc znak podrzynania gardła. Zmusił mnie przy tym do patrzenia mu w oczy, abym wiedziała, że pamięta. Teraz mnie zabije.
Pomacałam kieszeń dziurawego futra z wilka i wyczułam w niej mauzera. Montja podniósł pałkę. Z okrętu rozległ się głośny sygnał mgłowy.
Montja nie zdążył uderzyć.
‒ Daj spokój! Odpływamy!
Montja wdrapał się, dysząc, na łódź. Zostawili mi futro z wilka i skolcką dziewczynkę i powiosłowali z wysiłkiem w stronę mglistych kłębów. Popatrzyłam za nimi, zastanawiając się, czemu nagle wyglądają jak pokraczne, zagubione zające. Niemal ich żałowałam, gdy tak wpadali na kry i płynęli w złym kierunku, po niewłaściwej stronie skały w kształcie głowy renifera. Krzyżyk na drogę, Montja. Nie będę za tobą tęskniła.
Stałyśmy tak we trójkę, Masza próbowała włożyć mój kciuk do zimnych jak lód ust, a ja żałowałam rękawiczek. W moim świecie zawsze były jakieś dźwięki. Głosy wsi, płacz dzieciaków mojego przybranego ojca, Dużego Lampera, wycie kirgiskich jeńców w obozie i nieustanne bzyczenie komarów. Teraz po raz pierwszy słyszałam ciszę, przerażającą jak śmierć. W powietrzu wirowały przezroczyste jak gaza mgliste łapy o długich szponach. Owijały się nieprzyjemnie wokół ramion i karku. Stałyśmy tak, wąchając i nasłuchując, każda w swoją stronę, ale nigdzie nic nie było, żadnego kształtu, głosu ani zapachu. Upłynęło może pół chwili albo więcej. Kilka razy Hilma z wysiłkiem próbowała usiąść, chcąc zlizać lodowe grudy przymarznięte do łap, ale o mało co nie ześlizgnęła się na zielonkawą skorupę lodu. Morze dyszało przeciągle i powoli. Przez chwilę wydawało mi się, że słyszę w kłębach mgły terkot silnika motorówki, ale potem znów zapadła cisza.
Nagle poczułam, jak Masza szczypie mnie w bok i pokazuje palcem na coś pod moimi stopami. Jedna z kartonowych walizek kołysała się na grzbiecie niewielkiej fali, tuż poza zasięgiem ręki. A przecież położyłam bagaż co najmniej pół metra ponad taflą wody. Teraz walizka żeglowała w nieznane. Upłynęło kilka chwil, nim zrozumiałam. Przypływ!
‒ A to nam się przytrafiło.
Schyliłam się, by przenieść jedyną walizkę wyżej na skałę. Pchałam Maszę przed sobą, a sama wspinałam się za nią. Jednak wcale się nie posuwałyśmy do przodu. Lód rozpadał się na kształt grzbietu smoka. Gdyby któraś z nas się poślizgnęła, skończyłoby się to śmiercią. Stara suka uwijała się obok mnie, wypuszczając gazy jelitowe w ten rześki wieczór nad Morzem Arktycznym. Oceniłam skałę na jakieś trzy metry, ale ta wysokość mogła nam nie wystarczyć. Przypomniały mi się pięciometrowe słupy pomostów w Pummankki i to, jak rybacy chcieli koniecznie iść do domu przed szóstą. Nie pozostało nic innego, tylko się wdrapywać na szczyt. Kruszący się lód ranił mi kolana. Trzeba było próbować. W końcu z wielkim wysiłkiem weszłam na szczyt skały.
Rozczarowanie.
Miałam nadzieję, że znajdujemy się na końcu cypla jakiejś większej wyspy, na której mogłybyśmy znaleźć bezpieczne schronienie na noc. Lecz przede mną rozciągało się takie samo otwarte morze, upstrzone przypominającymi kulki bawełny lodowymi wypustkami.