Życie na tykającej bombie

W świecie przyszłości istnieje spore, samowystarczalne ruchome miasto, którego przetrwanie zależy od sprawnego, zorganizowanego działania mieszkańców. To właściwie specyficzny organizm, rządzący się swoimi prawami, ze ściśle określonymi regułami zachowań mieszkańców i systemem organizacji społeczeństwa, w którym każdy mieszkaniec osiągający dorosłość otrzymuje do spełnienia swoją rolę trybika w machinie. Dla dobra miasta i ogółu.

Świat wokół tego dziwnego tworu na szynach nie jest dokładnie zbadany, jego mieszkańcy są wykorzystywani według najlepszych wzorców kolonialnych do prac przy układaniu torów (mężczyźni) i rodzenia dzieci (kobiety), zaś mozolna podróż w pogoni za mitycznym Optimum w opinii mędrców wydaje się jedynym sposobem na przetrwanie miasta.

Starożytne powiedzenie “panta rei” w wizji Christophera Priesta nabiera dodatkowych znaczeń. Koncepcja świata powieści będąca w dużym stopniu odwróceniem praw fizycznych obowiązujących na naszej Ziemi zmienia drastycznie punkt widzenia. Nie ma tu zasiedzenia w jednym miejscu, stabilizacji, stałej infrastruktury, w zamian mamy ciągłą podróż, ze stałą obawą o los miasta i poczuciem strachu przed nieubłaganie upływającym czasem.

W świecie, którego obraz wyłania się z kolejnych epizodów wszystko jest inne niż w tym, do którego jesteśmy przyzwyczajeni – najważniejsza jest ciągła podróż, której podporządkowane są wszystkie działania wspólnoty mieszkańców i zasady codziennego życia społecznego, a rzeczą najistotniejszą jest sprawne wykonywanie powierzonych czynności.

Warstwa fabularna i wzajemne relacje bohaterów stanowią w powieści element drugoplanowy, nie ma tu porywającej akcji, nagłych zwrotów czy herosów ratujących świat od zagłady. Priest skupił się na swojej wstrząsającej i niepokojącej wizji, budując psychodeliczny klimat, i – mimo braku spektakularnych wydarzeń – trzymając czytelnika aż do końca w niepewności co do powodów sytuacji, w jakiej znalazło się miasto i jego mieszkańcy. Znany motyw zamkniętej społeczności postawionej przed wyzwaniem utrzymania się współnymi siłami przy życiu dzięki błyskotliwości i precyzji Priesta nabrał nowych znaczeń.

intrygująca narracja, psychodeliczny klimat i wiele niewiadomych

Napisana ponad czterdzieści lat temu powieść Christophera Priesta, nominowana do nagrody Hugo w 1975 roku, mimo upływu lat nie straciła nic ze swojej świeżości i błyskotliwości. Autor intryguje swoją wizją struktur socjologicznych, specyficznej hierarchii społecznej i uwarunkowań psychologicznych zachowań mieszkańców, stawia też wiele pytań, na niektóre udziela odpowiedzi, inne pozostawia interpretacji czytelnika i zmusza go do dopowiedzenia sobie licznych niewiadomych. ■Tomasz Wojciechowski

Elizabeth Khan zamknęła na klucz drzwi sali operacyjnej. Powoli powędrowała ulicą wioski do placu przed kościołem, gdzie gromadzili się ludzie. Przez cały dzień narastała atmosfera wyczekiwania, gdy potężne ognisko nabierało kształtu, a teraz podekscytowane wioskowe dzieci biegały po ulicy, czekając na rozpalenie ognia.
Elizabeth najpierw weszła do kościoła, ale nie znalazła tam księdza dos Santosa.
Kilka minut po zachodzie słońca jeden z mężczyzn podłożył ogień pod suchą hubkę u podstawy stosu drewna, który zajął się trzaskającym płomieniem. Dzieci pląsały i skakały, pokrzykując do siebie, podczas gdy drewno strzelało i pluło iskrami.
Mężczyźni i kobiety siedzieli albo leżeli na ziemi niedaleko ognia i podawali sobie butle z ciemnym, aromatycznym miejscowym winem. Dwaj mężczyźni usiedli na uboczu i delikatnie brzdąkali na gitarach. Muzyka była cicha, grana dla przyjemności, nie do tańca.
Elizabeth usiadła obok muzyków i raczyła się winem za każdym razem, gdy docierała do niej butla.
Później muzyka stała się głośniejsza i bardziej rytmiczna, a kilka kobiet zaczęło śpiewać. To była stara pieśń, a słowa napisano w dialekcie, którego Elizabeth nie mogła znać. Niektórzy z mężczyzn wstali i zaczęli tańczyć, trzymając się pod łokcie i zataczając, kompletnie pijani.
Reagując na wyciągnięte w jej stronę dłonie, które starały się ją podnieść, Elizabeth dołączyła do tańczących kobiet, które ze ­śmiechem próbowały nauczyć ją kroków. Spod ich stóp wzbijały się obłoki kurzu, powoli sunące w powietrzu, by w końcu wpaść w wir gorąca nad ogniskiem. Elizabeth napiła się więcej wina i zatańczyła także z innymi.
Kiedy przerwała, żeby odpocząć, uświadomiła sobie, że pojawił się dos Santos. Stał w pewnym oddaleniu od pozostałych, przyglądając się uroczystości. Pomachała do niego, ale nie odpowiedział. Zastanawiała się, czy nie jest zgorszony, a może po prostu był zbyt powściągliwy, żeby się przyłączyć do zabawy. Był nieśmiałym i niezręcznym młodzieńcem, który nie czuł się swobodnie w towarzystwie mieszkańców wioski i wciąż nie był pewien, jak go postrzegają. Podobnie jak Elizabeth, był tutaj nowy i pochodził z zewnątrz, ale ona uważała, że szybciej od niego przezwycięży podejrzliwość wieśniaków. Jedna z miejscowych dziewczyn, widząc, że Elizabeth stoi z boku, chwyciła ją za rękę i pociągnęła z powrotem do tańca.
Ognisko stopniowo się wypalało, muzyka zwolniła. Żółty blask rzucany przez płomienie zmniejszył się do kręgu otaczającego sam ogień, a ludzie ponownie zasiedli na ziemi, zadowoleni, odprężeni i zmęczeni.
Elizabeth odmówiła kolejnej porcji wina i wstała. Okazało się, że jest bardziej pijana, niż się spodziewała, i lekko zachwiała się na nogach. Kilka osób do niej wołało, gdy się oddalała, opuszczając środkową część wioski i zanurzając się w mroku wiejskiej okolicy. Nocne powietrze trwało w bezruchu.
Szła powoli i oddychała głęboko, próbując przewietrzyć głowę. Dawniej miała swój ulubiony sposób chodzenia po niskich wzgórzach otaczających wioskę i teraz właśnie tak szła, lekko kołysząc się na nierównościach terenu. Kiedyś zapewne rozpościerały się tutaj surowe pastwiska, ale teraz w wiosce niczego nie uprawiano. To była dzika i piękna kraina, żółta, biała i brązowa w świetle słońca, teraz zaś, pod lśniącymi gwiazdami, czarna i chłodna.
Po półgodzinie poczuła się lepiej i ruszyła w drogę powrotną do wioski. Przechodząc przez zagajnik na tyłach domów, usłyszała głosy. Znieruchomiała, uważnie nasłuchując… ale docierały do niej tylko tony, a nie słowa.
Rozmawiali dwaj mężczyźni, ale nie byli sami. Od czasu do czasu słyszała głosy innych osób, które być może przytakiwały albo komentowały. Chociaż to nie była jej sprawa, dręczyła ją ciekawość. Miała wrażenie, że rozmowa toczy się w atmosferze pośpiechu i bardziej przypomina kłótnię. Wahała się jeszcze przez kilka sekund, a następnie ruszyła w dalszą drogę.
Ognisko już się wypaliło: teraz na placu lśniły tylko rozżarzone węgle.
Udała się do swojej sali operacyjnej. Kiedy otworzyła drzwi, usłyszała jakiś ruch i zobaczyła mężczyznę, który stał przed domem wznoszącym się naprzeciwko.
– Luiz? – spytała, rozpoznając go.
– Dobry wieczór, Menina Khan.
Uniósł dłoń i wszedł do domu. Wyglądało na to, że dźwiga jakiś duży worek albo torbę.
Elizabeth zmarszczyła czoło. Luiz nie uczestniczył w uroczystościach na placu; teraz już była pewna, że to jego głos słyszała między drzewami. Jeszcze przez chwilę czekała w drzwiach sali operacyjnej, po czym weszła do środka. Kiedy zamknęła za sobą drzwi, w oddali usłyszała tętent oddalających się galopujących koni, wyraźny pośród nieruchomej nocy.

Osiągnąłem wiek sześciuset pięćdziesięciu mil. Za drzwiami członkowie cechu zbierali się na ceremonię, podczas której miałem zostać przyjęty na ucznia. To była chwila naznaczona podnieceniem i obawą, kilka minut, w których skupiało się całe moje dotychczasowe życie.
Mój ojciec należał do cechu, a ja zawsze patrzyłem na jego życie z pewnego dystansu. Postrzegałem je jako fascynującą egzystencję pełną celowości, etykiety oraz odpowiedzialności; nie opowiadał mi niczego o swoim życiu ani pracy, ale jego mundur, skrytość, a także częste nieobecności w mieście wskazywały na to, że zajmował się sprawami najwyższej wagi.
Za kilka minut otworzy się przede mną droga do takiego samego życia. To wielki zaszczyt i odpowiedzialność, zresztą żaden chłopiec, który dorastał za ograniczającymi murami ochronki, nie mógłby odmówić wykonania tego ważnego i emocjonującego kroku.
Ochronka mieściła się w małym budynku na południowym skraju miasta. Jego drzwi na co dzień pozostawały zamknięte, a zażywać ruchu można było jedynie w niewielkiej sali gimnastycznej oraz na malutkim podwórzu, które z czterech stron otaczały wysokie ściany budynków.
Podobnie jak inne dzieci zostałem oddany pod opiekę kierownictwa ochronki wkrótce po urodzeniu i nie znałem innego świata. Nie pamiętałem matki: opuściła miasto wkrótce po moim przyjściu na świat.
To był czas nudy, ale nie czułem się nieszczęśliwy. Zaprzyjaźniłem się z kilkoma osobami, a jedna z nich – niejaki Gelman Jase, chłopiec o kilka mil starszy ode mnie – została przyjęta na ucznia cechu niedługo przede mną. Nie mogłem się doczekać ponownego spotkania z Jase’em. Odkąd dorósł, widziałem go tylko raz, gdy na krótko wrócił do ochronki. Sprawiał wtedy wrażenie zamyślonego, co zazwyczaj charakteryzuje członków cechów, i niczego się od niego nie dowiedziałem. Teraz jednak, skoro również miałem zostać uczniem, czułem, że będzie mi miał wiele do opowie­dzenia.
Kierownik wrócił do poczekalni, w której stałem.
– Są gotowi – oznajmił. – Pamiętasz, co masz zrobić?
– Tak.
– Powodzenia.
Zauważyłem, że drżę, i zwilgotniały mi dłonie. Kierownik, który tego ranka przyprowadził mnie z ochronki, uśmiechnął się do mnie ze współczuciem. Uważał, że wie, przez co przechodzę, ale znał, dosłownie, tylko połowę prawdy.
Ceremonia w cechu to nie wszystko, co mnie czekało. Ojciec powiedział, że zaplanował dla mnie małżeństwo. Przyjąłem tę wieść ze spokojem, ponieważ wiedziałem, że członkowie cechów powinni wcześnie się żenić, a poza tym znałem wybrankę. Była nią Victoria Lerouex, z którą dorastałem w ochronce. Dotychczas nie miałem z nią wiele wspólnego – w instytucji przebywało niewiele dziewcząt i zazwyczaj trzymały się razem – ale nie byliśmy sobie obcy. Mimo wszystko perspektywa małżeństwa stanowiła dla mnie nowość i nie miałem czasu przygotować się na nią psychicznie.
Kierownik podniósł wzrok na zegar.
– W porządku, Helwardzie. Już czas.
Pośpiesznie uścisnęliśmy sobie dłonie i kierownik otworzył drzwi, a następnie przeszedł przez nie. Po drugiej stronie zobaczyłem kilku członków cechu, którzy stali na środku sali. Na suficie paliły się światła.
Kierownik zatrzymał się tuż za drzwiami i odwrócił, żeby przemówić do forum.
– Lordzie Nawigatorze. Proszę o audiencję.
– Przedstaw się – odpowiedział ktoś z poczekalni, w której stałem; nie widziałem, do kogo należy ten głos.
– Kierownik do spraw wewnętrznych Bruch. Na rozkaz swojego przełożonego wezwałem niejakiego Helwarda Manna, który stara się o pozycję ucznia w cechu pierwszej kategorii.
– Rozpoznaję cię, Bruch. Możesz wprowadzić ucznia.
Bruch odwrócił się w moją stronę, a ja, zgodnie z jego wcześ­niejszymi instrukcjami, wkroczyłem do sali. Na jej środku umieszczono niewielkie podium, za którym się ustawiłem.
Odwróciłem się twarzą do platformy.
Tutaj, w oślepiającym blasku nakierowanych na niego reflektorów punktowych, starszy mężczyzna siedział na krześle z wysokim oparciem. Miał na sobie czarną pelerynę ozdobioną wyszytym na piersi białym okręgiem. Wokół niego stali trzej mężczyźni, wszyscy ubrani w peleryny, ale każdego z nich zdobiła szarfa innego koloru. Na podłodze przed platformą znajdowało się kilkoro innych mężczyzn i kobiet. Był pośród nich mój ojciec.
Wszyscy na mnie patrzyli, a ja czułem wzbierającą nerwowość. W głowie miałem pustkę i wszystkie szczegółowe próby, które przeprowadzałem z Bruchem, poszły w zapomnienie.
W ciszy, która zapadła po moim wejściu, wpatrywałem się w mężczyznę siedzącego przede mną na środku platformy. Po raz pierwszy w życiu widziałem – a tym bardziej spotkałem – Nawigatora. W moim środowisku w ochronce o takich ludziach czasami mówiło się z szacunkiem, a czasami drwiąco, zawsze jednak z czcią, jaką obdarza się niemal legendarne postaci. Fakt, że jeden z nich się tutaj pojawił, podkreślało wagę ceremonii. W pierwszej chwili pomyślałem, że chciałbym o tym opowiedzieć pozostałym… ale zaraz sobie przypomniałem, że od tego dnia nic już nie będzie takie samo.
Bruch wystąpił naprzód i stanął przede mną.
– Czy pan Helward Mann?
– Tak jest.
– Jaki wiek pan osiągnął?
– Sześćset pięćdziesiąt mil.
– Czy zdaje pan sobie sprawę ze znaczenia tego wieku?
– Przyjmuję na siebie obowiązki osoby dorosłej.
– W jaki sposób najskuteczniej może je pan wypełnić?
– Chcę zostać uczniem w wybranym przez siebie cechu pierwszej kategorii.
– Czy już pan dokonał wyboru?
– Owszem.
Bruch zwrócił się do ludzi zgromadzonych na platformie i powtórzył treść moich odpowiedzi, chociaż byłem przekonany, że sami je słyszeli.
– Czy ktoś chce o coś zapytać ucznia? – odezwał się Nawigator do pozostałych mężczyzn na platformie.
Nikt nie odpowiedział.
– A więc dobrze. – Nawigator wstał. – Podejdź, Howardzie Mannie, i stań w miejscu, w którym będę cię widział.
Bruch usunął się na bok. Opuściłem podium i podszedłem do niewielkiego białego plastikowego okręgu, który osadzono w wykładzinie. Zatrzymałem się na jego środku. Przez kilka sekund przyglądano mi się w milczeniu.
Nawigator odwrócił się do jednego z mężczyzn u swojego boku.
– Czy są z nami zgłaszający?
– Tak, proszę pana.
– Doskonale. Jako że sprawa dotyczy cechów, musimy wykluczyć z niej wszystkich pozostałych.
Nawigator usiadł, a mężczyzna, który stał po jego prawej stronie, wystąpił naprzód.
– Czy znajduje się tutaj ktokolwiek nienależący do cechu pierwszej kategorii? Jeśli tak, niech zaszczyci nas swoją nieobecnością.
Zauważyłem, że Bruch, który stał za mną i nieco z boku, delikatnie ukłonił się ludziom na platformie, a następnie opuścił salę. Nie był jedyny. Mniej więcej połowa ludzi zgromadzonych na środku sali skorzystała z któregoś z wyjść. Ci, którzy pozostali, zwrócili się w moją stronę.
– Czy pozostał ktoś nieznajomy? – spytał mężczyzna na platformie. Odpowiedziała mu cisza. – Uczniu Helwardzie Mannie, znajdujesz się teraz wyłącznie w towarzystwie członków cechów pierwszej kategorii. Takie zgromadzenie to rzadkość w naszym mieście, dlatego powinieneś je traktować z należytą powagą. Zwołano je ku twojej czci. Kiedy ukończysz naukę, ci ludzie staną się twoimi towarzyszami, a ciebie, podobnie jak ich, będą obowiązywały zasady cechu. Czy to zrozumiałe?
– Tak jest.
– Wybrałeś cech, do którego chcesz wstąpić. Proszę, poinformuj wszystkich o swoim wyborze.
– Pragnę zostać Badaczem Przyszłości – oznajmiłem.
– Dobrze, to odpowiedź do przyjęcia. Jestem Badacz Clausewitz, twój mistrz cechowy. Wokół ciebie stoją inni Badacze Przyszłości, a także przedstawiciele pozostałych cechów pierwszej kategorii. Miejsce na środku zajmuje Lord Nawigator Olsson, który zaszczycił nas swoją obecnością.
Zgodnie z tym, czego nauczył mnie Bruch, złożyłem niski ukłon Nawigatorowi. Ukłon był jedynym, co w tej chwili pamiętałem z jego instrukcji: Bruch przyznał, że nie wie nic o szczegółach tej części uroczystości, i jedynie pouczył mnie, że powinienem okazać Nawigatorowi należny szacunek, kiedy zostanę mu oficjalnie przedstawiony.
– Kto zgłasza kandydaturę ucznia?
– Ja ją zgłaszam – odezwał się mój ojciec.
– Badacz Przyszłości Mann zgłosił ucznia. Kto popiera wniosek?
– Ja go popieram.
– Budowniczy Mostów Lerouex poparł wniosek. Czy ktoś zgłasza sprzeciw?
Zapadła długa cisza. Clausewitz jeszcze dwukrotnie powtórzył pytanie, ale nikt nie zaprotestował.
– Wszystko zgodnie z procedurą – rzekł Clausewitz. – Helwardzie Mannie, daję ci teraz możliwość złożenia przysięgi cechu pierwszej kategorii. Nawet na tym etapie wciąż możesz ją odrzucić. Jeżeli jednak postanowisz ją złożyć, będzie cię ona wiązała do końca twojego życia w mieście. Karą za złamanie przysięgi jest egzekucja bez sądu. Czy to dla ciebie całkowicie jasne?
Jego słowa mnie oszołomiły. Nikt mi o tym nie wspominał, ani mój ojciec, ani Jase, ani nawet Bruch. Może Bruch nie wiedział… ale ojciec chyba powinien mnie ostrzec?
– A więc?
– Czy muszę zdecydować już teraz?
– Tak.
Byłem pewien, że nie pozwolą mi przeczytać przysięgi przed dokonaniem wyboru. Jej treść zapewne pomagała utrzymać tajemnicę. Czułem, że nie mam dużego wyboru. Zaszedłem tak daleko i już czułem na sobie presję systemu. Odrzucenie przysięgi po zgłoszeniu i przyjęciu kandydatury było niemożliwe, przynajmniej tak mi się wydawało.
– Złożę przysięgę.
Clausewitz zszedł z platformy, zbliżył się do mnie i wręczył mi białą kartę.
– Odczytaj ją, wyraźnie i głośno – polecił. – Jeżeli chcesz, możesz najpierw przeczytać ją w myślach, ale jeśli to zrobisz, przysięga natychmiast zacznie cię obowiązywać.
Pokiwałem głową, żeby pokazać, że rozumiem, a Clausewitz wrócił na podest. Nawigator wstał. Przeczytałem przysięgę po cichu, żeby zapoznać się z jej treścią.
Stanąłem naprzeciwko platformy, zdając sobie sprawę, że wszyscy skupiają na mnie uwagę, zwłaszcza mój ojciec.
– Ja, Helward Mann, jako odpowiedzialna osoba dorosła i obywatel Ziemi, uroczyście ślubuję:
Że jako uczeń cechu Badaczy Przyszłości będę dokładał wszelkich starań, aby wykonywać otrzymywane zadania;
Że będę przedkładał bezpieczeństwo miasta Ziemi nad wszelkie inne kwestie;
Że nie będę rozmawiał o sprawach swojego cechu ani innych cechów pierwszej kategorii z nikim, kto nie jest oficjalnie uznanym i zaprzysiężonym uczniem albo członkiem takiego cechu;
Że wszystko, czego doświadczę i co zobaczę poza granicami miasta, będę traktował jako kwestię bezpieczeństwa cechowego;
Że po uzyskaniu statusu pełnego członka cechu zapoznam się z treścią dokumentu zwanego Dyrektywą Destaine’a i będę stosował się do jego wskazań, a także przekazywał czerpaną z niego wiedzę przyszłym pokoleniom członków;
Że złożenie niniejszej przysięgi będzie traktowane jako kwestia bezpieczeństwa cechowego.
Niniejszą przysięgę składam z pełną świadomością, że niedotrzymanie któregokolwiek z jej warunków będzie skutkowało moją egzekucją bez sądu z rąk pozostałych członków cechu – zakończyłem.

Kiedy skończyłem mówić, podniosłem wzrok na Clausewitza. Sam fakt odczytania tych słów napełnił mnie emocjami, które z trudem powstrzymywałem.
„Poza granicami miasta…”. To oznaczało, że opuszczę miasto, zapuszczę się jako uczeń w rejony, do których dotychczas nie miałem dostępu, podobnie jak większość obywateli. W ochronce często plotkowano o tym, co znajduje się poza miastem, i ja również miałem na ten temat wiele szalonych wyobrażeń. Byłem na tyle rozsądny, by rozumieć, że rzeczywistość nie może się z nimi równać, lecz ta perspektywa i tak mnie oszałamiała i przerażała. Atmosfera tajemniczości, którą członkowie cechu otaczali tę kwestię, sugerowała, że za murami miasta kryje się coś straszliwego; tak straszliwego, że za wyjawienie prawdy płaci się śmiercią.
– Wejdź na platformę, uczniu Mannie – rzekł Clausewitz.
Ruszyłem naprzód, wspinając się po czterech stopniach, które prowadziły na podest. Clausewitz powitał mnie uściskiem dłoni i odebrał mi kartę z tekstem przysięgi. Najpierw przedstawiono mnie Nawigatorowi, który skierował do mnie kilka przyjaznych słów, a następnie innym przywódcom cechów. Clausewitz podał mi nie tylko ich nazwiska, ale również tytuły, z których część słyszałem po raz pierwszy. Zaczynałem się czuć przytłoczony nowymi informacjami, gdyż w ciągu kilku chwil nauczyłem się tyle, co przez całe dotychczasowe życie w ochronce.
Istniało sześć cechów pierwszej kategorii. Poza cechem Badaczy Przyszłości Clausewitza były także cechy odpowiedzialne za Trakcję, Układanie Torów oraz Budowanie Mostów. Powiedziano mi, że te cechy odpowiadają głównie za podtrzymywanie istnienia miasta. Wspierały je kolejne dwa cechy: Siły Zbrojne oraz Handlowcy. To wszystko było dla mnie nowością, ale pamiętałem, że mój ojciec czasami wspominał o ludziach, którzy jako tytuły nosili nazwy swoich cechów. Słyszałem na przykład o Budowniczych Mostów, ale dotychczas nie miałem pojęcia, że czynność budowania mostu otacza aura rytuału i tajemnicy. Dlaczego most jest kluczowy dla przetrwania miasta? Po co potrzebujemy sił zbrojnych?
No i jaka jest przyszłość?